Hoeven De Zon en De Maan liggen op de hoek van de Zonhoevestraat met de Kleistraat. Het complex werd opgetrokken in Maaslandse stijl. De kern dateert uit de eerste helft van de 17de eeuw. Beide hoeven werden in de loop van de 19de eeuw verbouwd. Het hoevecomplex is het belangrijkste element in de historische dorpskern.

Historiek

De hoeven De Zon en De Maan zijn een voormalig eigendom van de commanderie van Alden Biesen. De hoeven liggen op de hoek van de Zonhoevestraat met de Kleistraat. Aangezien het perceel vóór de gebouwen, tussen de Zonhoevestraat en de Beverststraat, niet bebouwd is, blijft het oorspronkelijke beeld bewaard zoals weergegeven op de Ferrariskaart, vóór de aanleg van de Zonhoevestraat. De gebouwen lagen toen wat achteruit aan de baan Hasselt-Bilzen, te midden van een omhaagd perceel naast de oude kerk, begrensd door de Winterbeek die tussen de kerk en dit perceel stroomde. Naast de noordwestelijke zijgevel bevond zich mogelijk een brug over de Winterbeek. Aangezien beide gebouwen zich op hetzelfde, omhaagd perceel bevinden mogen we veronderstellen dat het oorspronkelijk één geheel vormde. De kern van het complex dateert uit de eerste helft van de 17de eeuw.

Hoeve De Zon (oost), waarin we het oorspronkelijk woonhuis van het complex mogen onderkennen, had een mogelijk nog oudere kern in vakwerkbouw, waarvan alleen de bovenverdieping overbleef. De beide zijgevels dateren uit de eerste helft van de 17de eeuw, evenals het poortgebouw in de vijfde travee van hoeve De Maan (west). Welke de vorm van het geheel toen had, is niet te achterhalen: de oudste voorstelling is het grondplan op de Ferrariskaart (1770-1777), waar voor hoeve De Maan een L-vormig gebouw staat aangeduid. Alleen de vleugel parallel met de straat bleef hiervan bewaard, de haakse vleugel is reeds midden 19de eeuw verdwenen (Atlas der Buurtwegen, 1846). De eigenlijke hoeve De Zon is op de Ferrariskaart als een eenvoudig rechthoekig gebouw weergegeven, met de nok loodrecht op de straat, zonder aanbouwsels of dienstgebouwen.

Een eerste verbouwing vindt plaats in de tweede helft van de 17de eeuw: uit deze periode dateren de drie rechtse traveeën van hoeve De Maan, welke voorzien zijn van de voor de periode typische kalkstenen vensters. Een tweede verbouwing wordt aangeduid door de gevelsteen met datering 1708 op de noordoostelijke zijgevel van hoeve De Zon. Het is niet duidelijk waar deze datering op slaat. Een derde bouwcampagne in het tweede kwart van de 19de eeuw bezorgt hoeve De Zon zijn huidige ordonnantie en muuropeningen (benedenverdieping). Waarschijnlijk wordt in dezelfde periode het geheel in twee eigendommen gesplitst (Atlas der Buurtwegen, 1846). De Zonhoevestraat bestaat reeds in het midden van de 19de eeuw en loopt vlak vóór de gebouwen. Het perceel vóór het complex is er nu van afgescheiden en van eigenaar veranderd. Ook de beide gebouwen hebben thans een verschillende eigenaar. De ontwikkeling tot twee hoeven, elk met eigen dienstgebouwen, is in deze periode dus reeds voltooid: hoeve De Maan is uitgebreid met een haakse aanbouw aan de noordwestelijke zijde en een ruim dienstgebouw achteraan het erf, dat ten zuidwesten van het oorspronkelijke gebouw is ontstaan. Hoeve De Zon heeft zijn erf ten zuidoosten ontwikkeld, naast het oorspronkelijke gebouw: aan de Kleistraat bevindt zich thans een ruim dienstgebouw. In de loop van de tweede helft van de 19de eeuw krijgt het woonhuis van hoeve De Maan zijn huidige uitzicht (verhoging, ordonnantie, muuropeningen). Uit deze periode dateren ook het poortgebouw in de eerste travee van hoeve De Maan en de dienstgebouwen van hoeve De Zon. In de loop van de tweede helft van de 19de eeuw en de 20ste eeuw tenslotte krijgen de dienstgebouwen van hoeve De Maan hun huidige vorm.

Beschrijving

Hoeve De Maan

Het oude gedeelte is het langgestrekte gebouw aan de straat. De hoeve bestaat thans uit vijf, door het verschil in nokhoogte onderscheiden delen. Het huidige woonhuis bevindt zich in de tweede, derde en vierde travee. Het kreeg zijn huidig uitzicht in de tweede helft van de 19de eeuw, toen het oorspronkelijke gebouw van anderhalve bouwlaag tot een hoogte van twee bouwlagen werd verhoogd, en van een nieuw zadeldak (Vlaamse pannen) werd voorzien. Het gaat om een witgekalkt, bakstenen gebouw op een zwartgeschilderde plint, voorzien van getoogde bakstenen vensters (beluikt) en een deur. De oude kern wordt aangeduid door de gesmeed ijzeren muurankers (17de eeuw) en de resten van een ontlastingsboog.

Het rechtse gedeelte behield vrij gaaf zijn kern uit de tweede helft van de 17de eeuw. Hoewel het gebouw in de loop van de 19de eeuw werd omgevormd tot dienstgebouw, was het oorspronkelijk waarschijnlijk een woonhuis, te oordelen naar de grote, thans gedichte kruiskozijnen in kalkstenen omlijsting met negblokken in de rechtse travee. Het gaat om een witgekalkt bakstenen gebouw, voorzien van gesmeed ijzeren muurankers, onder zadeldaken (Vlaamse pannen). Onder de dakrand bevindt zich een geprofileerde mergelstenen kroonlijst. De vijfde travee bevat het poortgebouw, voorzien van een aangepaste, getoogde bakstenen poort. Aan de erfzijde bevindt zich een bakstenen rondboogpoort met rechts een mergelstenen hoekband die duidt op de kern uit de eerste helft van de 17de eeuw. De hoger beschreven kruiskozijnen zijn voorzien van een doorlopende, vlakke kalkstenen waterlijst boven de bovendorpels. Hierboven bevinden zich de bakstenen ontlastingsbogen. De zolderluiken, ook in de erfzijdegevel, zijn gevat in een geprofileerde houten omlijsting. In de straatzijdegevel bevindt zich een 19de-eeuws benedenvenster. De eerste travee bevat thans een poortgebouw onder een zadeldak, met een bakstenen korfboogpoort uit eind 19de eeuw. Het is niet duidelijk of de beide hoeves steeds op deze manier verbonden waren, of of zij oorspronkelijk los van elkaar stonden.

Achter de vleugel aan straatzijde bevindt zich het erf, waaraan een aantal dienstgebouwen zijn gebouwd en waarin resten van de oudere dienstgebouwen bewaard bleven, onder meer van vakwerkbouw met bakstenen vullingen.

Hoeve De Zon

Zoals hoger vermeld was dit gebouw mogelijk het woonhuis van het complex, waarvan de gebouwen van hoeve De Maan de dienstgebouwen omvatte. De hoeve is een breedhuis met de nok loodrecht op de straat, van zeven traveeën en twee en een halve bouwlaag onder een steil en hoog zadeldak (Vlaamse pannen). De tweede bouwlaag en de zolderverdieping bleven (gedeeltelijk ?) bewaard in bepleisterd en witgekalkt stijl- en regelwerk met lemen vullingen. Van het ankerbalkgebint zijn drie gebintstijlen zichtbaar. De tweede bouwlaag is voorzien van drie beluikte en getraliede bolkozijnen en een kruiskozijn, alle in een houten omlijsting met sponningbeloop. Het kruiskozijn behield zijn oorspronkelijk uitzicht met een beluikt ondergedeelte en de ruiten vooraan in het houtwerk in het bovengedeelte. De tussenstijl wordt gevormd door een regel van het gebint. Hierboven, onder de dakrand, bevinden zich een reeks kleine, getraliede zolderluiken, waarvan het linker een duiventil is. De benedenverdieping is versteend (witgekalkte baksteen). Te oordelen naar de geprofileerde mergelstenen waterlijst die de verdieping aflijnt, gebeurde dit in dezelfde periode als de zijgevels. De gevels zijn verder voorzien van smeedijzeren muurankers met krullen en een gecementeerde plint. De ordonnantie van deze benedenverdieping dateert uit het tweede kwart van de 19de eeuw: rechthoekige, beluikte vensters met een hardstenen latei en lekdrempel, en twee rechthoekige deuren in vlakke kalkstenen omlijsting op neuten, met het oorspronkelijke houtwerk, voorzien van bovenlichten met houten roedeverdeling.

De zijgevels werden reeds in de eerste helft van de 17de eeuw versteend. De gevels bestaan uit baksteen met mergelstenen speklagen, hoekbanden en geprofileerde waterlijsten en zijn voorzien van mergelstenen schouderstukken en mergelstenen afwerking van het aandak. Op het moment van bescherming was de straatzijdegevel bekroond met een bolvormig topstuk. De zijgevels zijn verankerd met smeedijzeren muurankers met krullen. De straatzijdegevel werd witgekalkt. In de andere gevel zijn de oorspronkelijke muuropeningen zichtbaar: twee thans verkleinde venstertjes, waarvan de oorspronkelijke mergelstenen omlijsting met negblokken bewaard bleef, en twee gelijkaardige, thans gedichte vensters in de geveltop, voorzien van een bakstenen ontlastingsboog van een rollaag. De gevel aan straatzijde heeft vensters in houten omlijsting: een getralied en beluikt bolkozijn en een venster uit de tweede helft van de 19de eeuw op de benedenverdieping, een kruiskozijn van het hoger beschreven type op de tweede bouwlaag en twee kleine vensters in de geveltop. Mogelijk slaat het jaartal 1708 in deze gevel op deze verbouwing.

De dienstgebouwen ten zuidoosten en zuidwesten van het woonhuis dateren vrijwel volledig uit de tweede helft van de 19de eeuw. Het gaat om een dwarsschuur en stallen van baksteen onder zadeldaken (Vlaamse pannen), voorzien van getoogde bakstenen muuropeningen. De schaarse resten van de oorspronkelijke vakwerkbouw (schuurpoort) dateren uit de eerste helft van de 19de eeuw.