Historiek en context

Synagoge van de Portugese ritus, opgericht door de Sefardische Joodse gemeenschap van Antwerpen. Samengesteld uit Joden van Portugese en Turkse origine, beschikte zij sinds 1896 over een eigen synagoge in Antwerpen. De Sefardische gemeenschap van Antwerpen werd bij Koninklijke Besluit van 7 februari 1910 officieel erkend. Architect Joseph de Lange tekende eind 1910 het ontwerp in neoromaanse stijl voor de nieuwe synagoge (gevelinscriptie). De handelaars Galimidi, Montia, Misrahi, Salti en Benhaïm schonken in 1911 het bouwterrein in de Hoveniersstraat. Na machtiging van de bouw bij Koninklijk Besluit van 30 april 1912, werden de werken bij openbare aanbesteding op 20 mei van dat jaar voor een bedrag van 44.185 Belgische frank toegewezen aan de Antwerpse aannemer Eugène De Reydt. De inhuldiging van de Portugese synagoge volgde op 8 mei 1913. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gesloten, beschadigd en geplunderd, werd de synagoge in 1946 gerestaureerd en heropend. Op 20 oktober 1981 eiste een terreuraanslag met een bomauto die drie doden en meer dan honderd gewonden. De aanzienlijke schade aan het gebouw werd vervolgens hersteld onder leiding van de architect Luc Denies, met nieuwe glas-in-loodramen voor de voorgevel en de bovenlichten van de gebedsruimte door de glaskunstenaar Edward Leibovitz.

Architect Joseph de Lange bouwde tijdens de eerste helft van de 20ste een loopbaan uit in Antwerpen, voornamelijk in dienst van de Joodse burgerij en de religieuze gemeenten. Begonnen in 1903, ontwierp hij vóór de Eerste Wereldoorlog zowel in eclectische als in art-nouveaustijl. De synagogen van Oostende uit 1906-1911 en de Portugese ritus in Antwerpen uit 1910-1913, behoren met het hotel Bamdas-Tolkowsky uit 1910-1913 in de Lamorinièrestraat tot de belangrijkste realisaties uit zijn vroege loopbaan. Beide synagogen volgen eenzelfde typologisch model met verschillen in de detailuitvoering. Voor het vroeg-romaanse stijlidioom liet De Lange zich inspireren door de eigentijdse Duitse synagogebouw. Tijdens het interbellum evolueerde zijn architectuur naar een gematigde art-decostijl. Zijn bekendste werk uit deze periode is het bekroonde, maar niet uitgevoerde wedstrijdontwerp uit 1923, voor de latere synagoge Romi Goldmuntz in de Oostenstraat. De Lange vluchtte na de Duitse inval in 1940 met zijn gezin naar de Verenigde Staten, keerde na de oorlog terug naar Antwerpen, en overleed in 1948, na een kortstondige hervatting van zijn loopbaan in 1946-1947.

Architectuur

De synagoge beslaat een langgerekte, rechthoekige plattegrond, achtereenvolgens opgebouwd uit het voorportaal met trap naar de vrouwengalerij, en de gebedsruimte van acht traveeën afgesloten door een halfronde absis. Hierbij sluit een achterliggend lokaal met bovenlicht aan.

Het gevelfront heeft de vorm van een tuitgevel op schouderstukken, bekroond door de Tafelen der Wet. Witte natuursteen (Euville en Savonnière) is gebruikt voor het vlak behandelde parement, met neoromaanse rankwerkfriezen als enig decor. Ingeplant achter de rooilijn van de aanpalende gebouwen, vormt een smeedijzeren hek tussen bewerkte natuurstenen hoekpostamenten de afsluiting. De opstand beantwoordt aan een tweeledig opzet, waarvan de gedrukte onderbouw wordt gemarkeerd door de puilijst met een fries van golvende rankwerk. Het vooruitspringende rondboogportaal in de middenas, dat op zuilen en halfzuilen met acanthuskapitelen rust, wordt bekroond door een driehoekig pseudo-fronton. De versiering bestaat uit parallelle rankwerkfriezen, een eierlijst in het fronton, zeshoekige caissons met rozet op het tongewelf en een medaillon met Davidsster in het boogveld. Houten vleugeldeur met Davidssterren in het siersmeedwerk. Het flankerende muurwerk is bewerkt met cannelures waarin stafwerk, en geopend door getraliede lichten in de middenas. De bovenbouw wordt gemarkeerd door een rondbogig spaarveld, omlijst door een bewerkte rondstaaf op driekwartzuiltjes met bewerkte teerlingkapitelen. Het spaarveld omschrijft een rondboogdrielicht met hoger middenvenster, eveneens op driekwartzuiltjes met bewerkte teerlingkapitelen. De oorspronkelijke glas-in-loodramen droegen Davidssterren; de huidige figuratieve glas-in-loodramen door Edward Leibovitz dateren van na 1981. Op de zijpenanten waren de natuurstenen slokbakken en consoles oorspronkelijk verbonden door metalen regenpijpen. Een omlopende rankwerkfries siert de daklijst. Marmeren gedenkplaat voor de terreuraanslag van 1981.

Interieur

De eenbeukige gebedsruimte heeft een bepleisterd en beschilderd interieur, in de bouwplannen met een imitatie-parement. Het rondbogige tongewelf wordt geritmeerd door gordelbogen, die uitlopen op de omlopende puilijst met een rankwerkfries, ondersteund door gekoppelde zuilen met bewerkte teerlingkapitelen. Aan de westzijde rust de eenvoudige, rechthoekige vrouwengalerij met borstwering op een drieledige zuilenarcade. Centraal in de ruimte bevindt zich de bima, omringd door een balustrade waarop menora’s uit messing. In de absis staat op een marmeren trappenbordes de aron opgesteld. Deze heeft een klokvormige portiekstructuur, geopend door een rondboognis op zuiltjes met de Davidsster in het boogveld, twee flankerende zuilen en de Tafelen der Wet als bekroning. Boven de aron is een vergulde Davidsster in een stralenkrans aangebracht. Verder bestaat het meubilair uit houten zitbanken, messing kroonluchters en godslampen. De vier bovenlichten in het gewelf dragen glas-in-loodramen door Edward Leibovitz van na 1981. Het voorportaal omvat een marmeren wasbekken in een halfronde nis. Marmeren gedenkplaten vermelden de data van machtiging, openbare aanbesteding en inhuldiging, met de namen van stichters en schenkers.