Aarden fort uit het begin van de 18de eeuw, door de Franse genietroepen aangelegd bij het begin van de Spaanse successieoorlog. Het oorspronkelijk 22,5 ha grote fort is opgebouwd uit wallen, grachten, bastions en een middenplein.

Een Frans fort uit het begin van de 18de eeuw

Het fort van Beieren ligt in een streek die eeuwenlang door verschillende mogendheden is betwist, met name het grensgebied tussen de Zuidelijke en de Noordelijke Nederlanden, in de invloedssfeer van Frankrijk. Het waren overigens de Fransen die het fort tussen Brugge en Damme aanlegden. Een Frans fort in deze regio? Dat had alles te maken met de bezetting door de Franse troepen in 1701. Frankrijk meende aanspraak te mogen maken op dit territorium, nadat de laatste erfopvolger van de troon, Karel II, kinderloos was gestorven. Maar dat was niet naar de zin van die andere machtige monarchie in het toenmalige Europa, met name Oostenrijk. Beide landen hadden familiebanden met Karel II en dus hoopten ze allebei deze regio in te pikken. Oostenrijk ging een verbond aan met de Noordelijke Nederlanden en Groot-Brittannië tegen Frankrijk dat ze in 1702 de oorlog verklaarden (Spaanse successieoorlog).

Intussen zaten de Franse troepen niet stil. Inderhaast legden ze nieuwe verdedigingsstructuren aan of versterkten ze de al bestaande. Het fort van Beieren was een voorbeeld van een nieuw militair bolwerk. Het ontstond uit een legerkampement rond de garnizoenstad Brugge, dat de Franse genietroepen in 1703 tot een heus fort ombouwden. Ook kleinere verschansingen versterkten de omgeving, zoals de redoute Bekaf of redoute van Damme. Andere, vaak vervallen verdedigingswerken ten noordoosten van Brugge verdienden een grondige opknapbeurt, waaronder de Cantelmolinie, fort Lapin aan de Brugse stadsvesten, fort Sint-Donaas in Lapscheure, het Isabellafort. Van Antwerpen tot Waals-Brabant legde de Brusselse ingenieur in Frans-Spaanse dienst, Georges Verboom, zelfs een quasi doorlopende linie over de hele afstand aan, de zogenaamde Franse linie. Samen met de Cantelmolinie en de Bedmarlinie vormde die één lange grensverdediging. Het fort kreeg de naam ‘van Beieren’, genoemd naar de Maximiliaan II Emmanuel van Beieren, die al voor de bouw van het fort landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden was en ook onder de nieuwe Franse bezettingsmacht in functie bleef.

Een gebastioneerd aarden fort naar Frans model (1703-1748)

Het fort van Beieren is opgetrokken volgens de regels van de Franse vestingbouw met wallen, grachten, bastions en een ravelijn. Een kaart van 1737 toont het landschap waarin het fort terecht kwam: een polderlandschap met een fijn netwerk van afwateringskanalen, ook ‘aders’ genoemd. Langs twee kanten was het fort omgeven door een kanaal: de Damse vaart en de nu verdwenen Sluise vaart. Aan de bevriende zijde (richting Brugge) verdedigde een ravelijn de enige toegangsweg tot het fort. Het vierhoekige fort was concentrisch opgebouwd (Mahieu 2014). Van buiten naar binnen bestond het fort uit

• een buitengracht (die nu smaller is dan voorheen)
• het zachthellende glacis
• de bedekte weg met een hoger gelegen borstwering tegen het glacis van waarop soldaten de tegenstander onder vuur namen
• een brede binnengracht met daarin één ravelijn (nu bekend als het eilandje)
• een rondeweg met borstwering
• vier bastions met hoge wallen van waaruit de artillerie de gracht en de wijdere omgeving beschoot
• middenplein

Het middenplein was beschermd door de hogere bastions. Daar legerden de troepen in tenten of in het beste geval in houten barakjes. Stenen constructies kwamen in die periode doorgaans niet voor op de aarden forten.

Een kaart uit 1704 van de ingenieur de Sennetont de Chermont toont nog veel grootsere plannen (Mahieu 2014). Rond het fort voorzag hij een nog groter kampement dat aan alle kanten omringd was met een versterkte walgracht. Maar dat plan werd niet uitgevoerd.

De Fransen deden er dus alles aan om hun nieuw verkregen territorium te verdedigen. Maar tegen de Oostenrijks-Nederlands-Engelse alliantie waren ze niet opgewassen. In 1706 verloren de Fransen het pleit in de beslissende slag bij Ramillies. Het fort van Beieren kwam uiteindelijk niet bij de gevechtsoperaties te pas. Het Franse leger ruimde plaats voor bezettingstroepen van de Oostenrijks-Nederlands-Britse alliantie. Tot 1748 bleven troepenkampementen het gebruiken. Nadien werd het gedeclasseerd. Een nieuwe fase brak aan.

Van fort tot stort (1748-1998)

Na declassering kwam het fort in handen van de familie Stappens, later Breydel (1831-1894) en Van Severen-De Knuyt de Vosmar (1894-1998). Stappens bezat ten zuidwesten van het fort een ‘kasteeltje’ met een hoeve. Met de aankoop van de fortterrein breidde de familie haar bezittingen dus fors uit. Ze ontleende er wel een zekere status aan, wat de familie ertoe bracht om hun hoeve tot ‘petit fort de Bavière’ te herdopen. Niettemin lieten ze het eigenlijke fort grotendeels ongemoeid. Een deel van de terreinen werd als akker gebruikt, het merendeel als grasland, terwijl het ravelijn verboste (gereduceerd kadaster). Tegen 1930 was ruim de helft van de omwalling bebost. Tussen 1945 en 1970 veranderde het fort in een stort: een deel van de omwalling gebruikte men voor het dumpen van medisch afval.

Eind 18de eeuw verscheen een nieuwe hoeve op de noordwestelijke rand van het glacis. De weg langs waar de hoeve werd ingeplant, liep dwars over het fort. De boomgaard van de hoeve die nu bekend staat als ‘hoeve Strubbe’, was met een (gevlochten) meidoornhaag omzoomd, waarvan nu enkel nog een gedeelte aan de ingang bewaard is.

Provinciedomein: het fort herleeft (1998-)

Toen de provincie West-Vlaanderen het fort van Beieren in 1998 verwierf, kocht ze er meteen ook de aanpalende gronden bij. Het hele domein scoorde hoog op het vlak van natuurwaarden. Door de afwisseling tussen bos, grasland, brede grachten, de hoge bastions en het glacis vonden fauna (onder andere wielewaal, bergeend, sperwer) en flora (onder andere keverorchissen, daslook, heksenkruid) er een gunstig habitat. In het beboste gedeelte komen oude marilandicapopulieren, zomereiken, essen en beuken voor. Bijzonder is de brede binnenste walgracht die door verlanding in drie eeuwen tot een moerasbos evolueerde op een half drijvende bodem (Mahieu 2014).

Maar ook erfgoedwaarden herleefden. Het niet beboste noordelijke bastion kreeg tussen 2012 en 2014 een volledige make-over: bastion en glacis werden opnieuw geprofileerd. De reconstructie ervan werd archeologisch begeleid. Bij die gelegenheid saneerde men ook de met afval opgevulde binnengracht.

Waardering

Het fort van Beieren is een zeer goed bewaard en representatief voorbeeld van een gebastioneerd fort uit het begin van de 18de eeuw. Andere forten ondergingen wijzigingen. Maar omdat het fort van Beieren maar voor korte tijd militair van belang is gebleven, was dat hier niet het geval. Het grondplan is uitstekend herkenbaar, omdat er relatief weinig verstoringen optraden. Afgezien van de bebouwing op een stukje van het glacis bij de Fortbaan is het ruim 22 ha grote fort onbebouwd gebleven. De binnengracht en de 4m hoge wallen zijn op drie plaatsen doorbroken ten voordele van een weg of toegang, maar voor het overige is het reliëf op de site goed bewaard. Slechts één bastion, met name het zuidwestelijke, is grotendeels vergraven. Het herstel van het noordelijke bastion en de bomen die daarvoor gekapt zijn, hebben in grote mate bijgedragen tot een betere afleesbaarheid van het profiel en de opbouw van het fort.