Herenwoning in neoclassicistische stijl met een eclectisch koetshuis, afgebakend door een tuinmuur met poort, gebouwd rond 1870-1873 in opdracht van Guillaume Dhanis (1822-1889) en zijn echtgenote Emma Michiels.

Historiek

De aanleg van de leien

De bouw en locatie van herenwoning Dhanis, gelegen op de hoek van de Frankrijklei en de Maria-Henriëttalei, houdt verband met de 19de-eeuwse stadsuitbreiding van Antwerpen. In de jaren 1860 werd op het tracé van de 16de-eeuwse Spaanse vesten, dat de historische binnenstad omgordde, een leiengordel getrokken naar ontwerp van stadsingenieur Théodore Van Bever (1821-1875). Het ruim opgevat stedenbouwkundig plan voorzag in een volledige aanleg van de vrijgemaakte krijgsgronden, een ontsluiting van de nieuwe wijken en een verbetering van het wegennet. De stedenbouwkundige as werd gevormd door een stratengordel, aangelegd als brede “boulevards”. In 1868 kreeg het gedeelte tussen de Kipdorpbrug en de Mechelsesteenweg de naam "Kunstboulevard", wat een jaar later gewijzigd werd in "Kunstlei" en in 1919 herdoopt werd tot “Frankrijklei”, ter ere van de tijdens de Eerste Wereldoorlog bij de geallieerden aangesloten staten. De Maria-Henriëttalei vormt één van de korte verbindingsleien tussen het stadspark en de Frankrijklei. Deze lei was bij de opening in 1868 aanvankelijk “Rockoxlei” genaamd, naar de Antwerpse burgemeester, humanist en mecenas Nicolaas Rockox (1560-1640). In hetzelfde jaar werd de straat herdoopt onder de naam van de tweede Belgische koningin Maria-Henriëtta (1836-1902), en dit naar analogie met de parallelle meer noordwaarts gelegen Louiza-Marialei en Maria-Theresialei. De boulevards werden omzoomd met brede kavels voor grote burger- en herenhuizen met façades in een verzorgde neoclassicistische of eclectische bouwstijl, en een aantal prestigieuze openbare gebouwen, regelmatig ingeplant als herkenbare bakens langs de verkeersas , zoals onder meer de Vlaamse Schouwburg (1869-1874) naar ontwerp van P. Dens, het Justitiepaleis (1877) van L. en F. Baeckelmans, het neoclassicistische O.-L.-Vrouwecollege (1877-1881) van de Jezuïeten, ontworpen door H. Leclef en de neogotische O.-L.-Vrouw-van–Gratiekerk van J. Bilmeyer en J. Van Riel en de Nationale Bank (1879) naar ontwerp van H. Beyaert.

Tijdens het interbellum kwam een geleidelijke evolutie naar schaalvergroting op gang die de gemiddelde bouwhoogte op de leien zou verdubbelen tot acht verdiepingen. In de tweede helft van de jaren 1930, de periode waarin de hoogbouwflat zijn eerste grote doorbraak kende, bleef het aantal vastgoedprojecten op de Frankrijklei nog beperkt tot een handvol. Tussen eind jaren 1940 en begin jaren 1970 zouden grote delen van de Frankrijklei echter een radicale transformatie ondergaan. Veel panden werden verbouwd of vervangen door weinig kwalitatieve moderne appartements- en kantoorgebouwen met hogere bouwhoogte. Waar de meeste flatgebouwen de dominante conformistische strekking en standaardtypologie uit de naoorlogse periode vertegenwoordigen, behoren andere nieuwbouwprojecten tot de zeldzame voorbeelden die zich onderscheiden door een eigentijdse architectuur en vormentaal. Het kruispunt van de Frankrijklei en de De Keyserlei wordt gedomineerd door de 24 verdiepingen hoge "Antwerp Tower", één van de eerste torengebouwen op de leien waarvan de bouw in 1968-1974 een breuk betekende met de tot dan gehanteerde stedenbouwkundige uitgangspunten. Door dergelijke grootschalige nieuwbouwprojecten die tijdens de tweede helft van de 20ste eeuw in hoog tempo werden gerealiseerd langs de Frankrijklei, bleef de oorspronkelijke 19de-eeuwse- begin 20ste-eeuwse bebouwing slechts fragmentarisch bewaard. In meer zuidelijke richting op de Frankrijklei refereren nog een aantal markante neoclassicistische hoekpanden (de hoeken met de Maria Theresialei, met de Louiza-Marialei en de Maria-Henriëttalei) alsook het neoclassicistische O.-L.-Vrouwecollege met aanpalend de neogotische O.-L.-V. Van Gratiekerk en een tussen de Louiza-Marialei en de Maria-Henriëttalei gelegen reeks van aaneengesloten 19de-eeuwse herenhuizen met brede poort, aan de voorname status en bebouwing uit de ontstaansperiode van de leien.

De herenwoning Dhanis

Een imposante herenwoning in neoclassicistische stijl met een eclectisch koetshuis, afgebakend door een tuinmuur met poort, gebouwd rond 1870-1873 in opdracht van Guillaume Dhanis (1822-1889) en zijn echtgenote Emma Michiels.

Guillaume was een zoon van Antoine Dhanis van Cannart, een vooraanstaand bankier, gemeenteraadslid en voorzitter van de Handelskamer van Antwerpen. Guillaume zelf was een succesvol handelaar wat blijkt uit zijn centraal gelegen prestigieuze woning en zijn grote grafmonument op het Schoonselhof. Zoals veel bouwheren uit de hoge burgerij in Antwerpen, sprak Dhanis architect L. Van Opstal aan voor het ontwerp van zijn woning (ontwerp dateert van 9/4/1870). Deze architect bepaalde in grote mate het beeld op de Frankrijklei in de jaren 1860 en 1870, met een reeks statige herenwoningen in een neoclassicistische bouwstijl. Het hoekperceel bleek een geschikte keuze voor de inplanting van een monumentale herenwoning met een brede voorgevel georiënteerd op de Frankrijklei, een zijgevel met achtereenvolgens een aansluitende inkom (vestibule), een aanbouw met burelen en een tuinmuur met poort langs de Maria-Henriëttalei. De aan deze gevel voorziene inkom en poort maakten een brede koetsdoorgang in de voorgevel overbodig. Kadasterschetsen uit deze periode bevestigen deze configuratie en tonen dat het perceel oorspronkelijk groter was, met achteraan een insprong waar zich een apart bijgebouw bevond. Ca. 1905 verkleint het perceel door de bouw van panden op aangrenzende percelen in de Maria-Henriëttalei waarbij de insprong achteraan afgesplitst wordt. In 1906, wanneer de woning eigendom is van Alphonse Aerts, laat deze de aanbouw met burelen afbreken, een nieuwe tuinmuur met poort optrekken, een koetshuis bouwen en ‘inwendige veranderingen’ in het huis verrichten. Ook deze eigenaar speelde een vooraanstaande rol in het Antwerpse zakenleven, meer bepaald in het scheepvaartmilieu. Hij had een functie bij de firma John Picard Best & Co en was voorzitter van de Antwerpse scheepvaartvereniging en de handelskamer. Op de bouwaanvraag van het koesthuis staat geen architect vermeld. Tevens valt uit de kadastrale mutatieschetsen af te lezen dat de achtergevel van de herenwoning wordt aangepast ter hoogte van het uiterst rechtse travee waarbij het vertrek aan de binnenplaats een terras krijgt. Gezien er sprake is van ‘inwendige veranderingen’ is het niet uitgesloten dat de inrichting en/of aankleding van bepaalde vertrekken (deels) uit deze verbouwingscampagne dateert. Zo doen bepaalde interieurelementen in de aaneengeschakelde salons ter hoogte van de twee rechtertraveeën (achtergevel) vermoeden dat tijdens de bouwcampagne van 1906 deze ruimtes heringericht werden tot de toen gebruikelijke ‘enfilade’ van salon, eetkamer en tuinkamer (veranda) met een nieuw aansluitend terras. De woning heeft later ook toebehoord aan de adellijke familie de Caters. Sinds de jaren 1980 en tot op vandaag is het hoofdgebouw ingericht als kantoorruimte met veel respect voor de planindeling alsook de interieuraankleding van het pand. Vermeldenswaardig is de bel-etage met monumentale traphal en vier salons, thans voornamelijk in gebruik als vergaderzalen. Bepaalde vertrekken of gedeeltes van de eerste en tweede bovenverdieping alsook van de zolderverdieping werden beperkt aangepast in functie van een woon- of kantoorfunctie (kleine wijzigingen in de indeling, valse plafonds, vloerbekleding, inrichting van badkamer en kleine keuken,...). Vermoedelijk eind de jaren 1970 werd een lift aangebracht. Het souterrain dient als berging, archiefruimte, bar en ontspanningsruimte. Het koetshuis wordt heden op de begane grond voornamelijk gebruikt als berging en garage, de verdieping is ingericht als woning. Hiervoor werd het deel van de bedaking boven de garage (de voormalige ‘remisie’) aangepast en ingericht met een dakterras. Ook de vermoedelijk spitsvormige bedaking van het hoektorentje is inmiddels verwijderd.

Beschrijving

Ruimtelijke context en inplanting

De herenwoning Dhanis is één van de meest imposante en gaafst bewaarde voorbeelden van herenwoningen op de leien, gelegen op de hoek van de Maria-Henriëttalei en de Frankrijklei. Tussen de Frankrijklei enerzijds, en de Rubenslei en de Van Breestraat anderzijds, vormt de Maria-Henriëttalei de meest zuidelijke van de drie korte verbindingslanen tussen de Leien en het Stadspark. Het is een brede, korte straat van twee rijstroken met een met dubbele rij platanen beboomde middenberm, die vandaag de toegang vormt tot een ondergrondse parkeergarage. Van de oorspronkelijke bebouwing op deze lei, bestaande uit statige neoclassicistische heren- en burgerhuizen hoofdzakelijk uit de jaren 1868-1872, resteren slechts de herenwoning Dhanis en de woning Van Dael op de hoek met de Van Breestraat. Architect L. Van Opstal ontwierp behalve de woningen Dhanis en Van Dael in dezelfde periode nog huizen in de straat, waaronder de verdwenen herenwoningen Elsen-Cateaux op de hoek van de Rubenslei en woning Marchal op nummer 6. Waar de appartementsgebouwen “Helvetica” en Deneef al in de latere jaren 1930 werden opgetrokken, dateren de overige flats op de lei uit eind jaren 1940 tot begin 1970. Monumenten in de nabije omgeving van de herenwoning zijn het schuin tegenover de woning gelegen monumentale gebouw van de voormalige Nationale Bank, hotel Neefs (Frankrijklei 101-103) en het stadspark.

Exterieur

Het geheel bestaat uit een herenwoning in neoclassicistische stijl met een eclectisch koetshuis, gelegen op een binnenplaats, zijde Maria-Henriëttalei afgebakend door een tuinmuur met poort.

De herenwoning is gebouwd in een neoclassicistische stijl, de gevels zijn verlevendigd met een rijke ornamentiek die aansluit bij de Franse Seconde Empire. Het volume telt drie bouwlagen met souterrain onder een afgeknot leien schilddak. Het hoekpand telt vijf (Frankrijklei) op drie (Maria-Henriëttalei) traveeën met bepleisterde en beschilderde lijstgevels op een blauwe hardstenen onderbouw met rechthoekige getraliede keldervensters. De verticale geleding van de gevels komt tot stand door een licht risalietvormende midden- en hoektravee en (hoek)lisenen. Horizontale accenten in de gevels worden gevormd door kordonvormende lijsten en lekdrempels, een gekorniste puilijst en balusters voor de vensters. De verhoogde begane grond (bel-etage) heeft geblokte penanten en geriemde lisenen. De gevels eindigen op een deels blinde en deels met knorrenlijst en palmetten versierde fries, vervolgens een tandlijst en een sterk overkragende gekorniste houten kroonlijst op klossen. De gevel aan de Frankrijklei is symmetrisch opgebouwd rond een centraal vensterrisaliet, op de eerste bovenverdieping gemarkeerd door een balkon op gekoppelde met classicistische siermotieven uitgewerkte (palmetten, rozetten guirlandes) consoles en afgezet met een balustrade tussen gekoppelde composietzuilen met geringde en deels gecanneleerde schacht onder een hoofdgestel. Op de tweede bovenverdieping zet de uitwerking van dit risaliet zich voort in een tweede balkon op consoles, met een balustrade tussen postamenten, versierd met een embleem en bekroond met topvazen. Het risaliet wordt beëindigd door pilasters met een classicistisch uitgewerkt kapiteel (voluten, palmetten, guirlandes) onder een klassiek hoofdgestel met versierde fries. Het risalietvormende hoektravee zijde Maria-Henriëttalei is op identieke wijze uitgewerkt. De regelmatig geplaatste, rechthoekige vensteropeningen zijn gevat in een geriemde omlijsting met cartouchesleutel, op de bel-etage met panelen op de borstwering, geflankeerd door trigliefen met guttae, op de bovenverdiepingen met een balustrade. Er is geen deuropening in de voorgevel, zijde Frankrijklei. De toegang tot de vestibule bevindt zich aan de zijde Maria-Henriëttalei en wordt gevormd door een aan het hoofdvolume palend éénlaagse travee, afgezet met een balustrade. De dubbele houten paneeldeur heeft koperen handgrepen, een bovenlicht en is gevat in een geriemde omlijsting met een met bladwerk en guirlande versierde cartouchesleutel. In de dagkant bevindt zich een bewaarde schoenschraper.
De achtergevel is tevens bepleisterd en beschilderd, heeft een blauwe hardstenen plint en is sober uitgewerkt met lisenen en kordonvormende lijsten. De rechthoekige vensters hebben een geriemde omlijsting. De gevelbrede aanbouw tegen de achtergevel van één bouwlaag onder plat dak bevat de vestibule alsook een gedeelte van een salon. Hier bevindt zich de achteringang op de binnenplaats in de vorm van een rondbogige beglaasde inkompartij in een geriemde omlijsting bestaande uit een vleugeldeur met zij- en bovenlichten. Het uiterst rechtse travee van de aanbouw (salon) is opgevat als een pui met een kroonlijstje op consoles, uitgewerkt als een driedelige vensterpartij met centraal deurvensters die uitgeven op een aansluitend terras. Dit klein terras heeft een cirkelvormige uitsprong, is afgezet met een boord van blauwe hardsteen en een smeedijzeren leuning en ligt op een bepleisterde en beschilderde onderbouw met blauwe hardstenen plint die in gebruik is als berging, zie houten deur met ijzerwerk in een omlijsting van blauwe hardsteen. Zowel de hoofdinkom, de pui als de achterinkom hebben bewaard neoclassicistisch getint schrijnwerk, gekenmerkt door o.m. paneeldecoratie, cirkelmotieven en een ronde middenstijl. Quasi alle vensters hebben historisch schrijnwerk van witgeschilderd hout met een enkele beglazing, op de bel-etage zijn het schuifvensters, op de bovenverdiepingen vleugelvensters.

Achter de herenwoning, op de binnenplaats en zichtbaar van op de Maria-Henriëttalei, ligt het koetshuis in een pittoreske, eclectische bouwstijl met cottage- en art nouveaugetinte elementen. Het L-vormig volume bestaat uit een hoofdgedeelte van twee bouwlagen onder een afgewolfd leien zadeldak, een éénlaagse haakse aanbouw onder een (aangepast) plat dak met dakterras en een zeszijdig hoektorentje, thans zonder spits. Het zadeldak heeft een smeedijzeren topbekroning en een dakvenstertje onder een ingesnoerde leien spits met een bolvormig topornament. Het gebouw is opgetrokken in gele baksteen, met gebruik van blauwe hardsteen voor de plint, lekdrempels en poortstijl, van zandsteen voor de muurbanden, paneeldecoratie, omlijstingen, water- en kraaglijsten, modillons en sierelementen, en van steengoedtegels voor de paneeldecoratie. De gevels eindigen op een houten kroonlijst op modillons en/of een overkragende daklijst met lambrekijnsierrand. De afgeknotte puntgevel heeft houten stijl- en regelwerk en een met bloemmotief uitgewerkte kraaglijst. De muuropeningen zijn verscheiden in vormgeving en hebben overwegend bewaard schrijnwerk. Tegen de afgeschuinde hoek bevindt zich een handpomp van blauwe hardsteen met een waterbekken, een rondbogige rugplaat voorzien van smeedijzeren S-vormige pomparmen en bewaard binnenwerk.

De binnenplaats is in gebruik als parking en quasi volledig verhard met betonklinkers. In de hoek van de binnenplaats, tussen het koetshuis en de tuinmuur aan de Maria-Henriëttalei, staat een plataan. Zijde Maria-Henriëttalei wordt de binnenplaats afgesloten met een bepleisterde en
beschilderde tuinmuur met een plint, deksteen, pilasters en hekpijlers van blauwe hardsteen. De muurvlakken met paneeldecoratie wisselen af met geblokte pilasters. De muurpartij wordt verhoogd met smeedijzeren hekwerk op de deksteen. De binnenplaats is rechtstreeks toegankelijk via een poort met een smeedijzeren hek tussen hekpijlers.

Planindeling

Zoals gebruikelijk in de tweede helft van de 19de eeuw bevat de bouwaanvraag van de herenwoning enkel gevelplannen, maar geen grondplan. De plattegrond bleef quasi ongewijzigd en weerspiegelt de typologie van de herenwoning voor de hoogste burgerij en adel, geschikt voor een riante levensstijl met inwonend dienstpersoneel. Daarbij zijn ontvangstruimten, privévertrekken en dienstlokalen strikt van elkaar gescheiden. De inkom zijde Maria-Henriëttalei geeft toegang tot de vestibule. De dubbele deur onmiddellijk links na de inkom is de dienstingang die via een trap toegang geeft tot het souterrain, dat de volledige oppervlakte van de woning inneemt. Vermoedelijk bevond zich hier een diensttrap als rechtstreekse verbinding tussen het souterrain en andere verdiepingen, en werd deze verwijderd bij de installatie van de huidige lift. Het souterrain wordt ingenomen door de voormalige keuken met nevenvertrekken (wasplaats, bijkeuken,...) en diverse kelders (wijn-, voorraad-, stookkelders). Een apart, lager gelegen keldergedeelte werd ingericht als bar en ontspanningsruimte. Een identieke dubbeldeur aan de rechterzijde in de vestibule was eertijds de toegang tot de aanpalende vleugel met burelen (afgebroken ca. 1906). Vanuit de vestibule leidt een trappartij naar de bel-etage met als centrale ruimte een imposante trapzaal waarrond een enfilade van vier ontvangst- en leefvertrekken alsook het vroegere ‘office’ geschikt zijn. Drie van deze vertrekken, thans in gebruik als vergaderzalen, bevinden zich aan straatzijde, één aan de zijde van de binnenplaats. De monumentale hoofdtrap reikt tot de eerste bovenverdieping. Op dit niveau bevinden zich aan weerszijden van de grote overloop de vroegere privé- en slaapvertrekken, thans deels kantoren en deels een woongedeelte. Een galerij tegen de buitengevel zijde Maria-Henriëttalei, boven het trapbordes, maakt tussen twee van deze vertrekken een rechtstreekse verbinding. Vanaf dit niveau zet in een aansluitende traphal met (dienst)vertrekken een tweede trap voort naar de tweede bovenverdieping en zolder, vroeger voorbehouden voor het dienstpersoneel. De scheidingsdeur tussen beide traphallen werd hier vervangen door een glazen doorgang. De tweede bovenverdieping bestaat uit een brede gang met aan weerszijden diverse vertrekken, thans kantoren.
Op de bouwaanvraag van het koetshuis toont de L-vormige plattegrond op de begane grond een driedelige indeling bestaande uit stallingen, een zadelkamer en een ‘remisie’. Deze oorspronkelijke indeling bleef ongewijzigd. Een centrale inkom geeft via drie deuren toegang tot de voormalige bewaarde stallingen (nu in gebruik als berging en fietsenstalling), de vroegere zadelkamer (nu heringericht en aangepast), de voormalige ‘remisie’ (nu garage) en een trap naar de bovenverdieping (aangepast tot een appartement).

Interieur

Algemeen heeft de herenwoning een gaaf bewaard interieur waarvan het hoofdopzet bepaald wordt door de centrale trapzaal met majestueuze trap. Verder zijn voornamelijk de vestibule en de op de bel-etage gelegen salons met bewaarde parketvloeren, marmeren schouwen met ingewerkte spiegels, stucplafonds en lambriseringen opmerkelijk. De rijke uitwerking en aankleding van het interieur is opgevat in een neoclassicisme typerend voor het derde kwart van de 19de eeuw en gekenmerkt door een eclectisch samengaan van overwegend neo-Lodewijk XVI-, neorégence- en neorenaissance-elementen en siermotieven.

Het souterrain is toegankelijk via de dubbeldeur in de vestibule, links na de inkom, en strekt zich uit onder het volledige woongedeelte van de herenwoning. Het souterrain bestaat uit een eerste deel met een L-vormige gang, aan weerszijden met vertrekken (voorheen keuken, bijkeuken, wasplaats, wijn-, voorraad- en stookkelders), en een tweede lager gelegen deel. Het eerste gedeelte is overwelfd met bepleisterde en beschilderde troggewelven, heeft een vloer en plint van drooggeperste steengoedtegels met kleurrijke geometrische motieven en een betegelde lambrisering van drooggeperste witte faiencetegels met een tegelboord van een blauw meandermotief. De al dan niet beglaasde paneeldeuren zijn van pitchpine, in een dito omkasting en omlijsting. Het tweede keldergedeelte is een tweedelige bakstenen ruimte met een tongewelf (haaks op de Frankrijklei). In de scheidingsmuur tussen de twee ruimtes werd de muuropening later verbreed, zie de bewaarde ontlastingsboog in het metselwerk.

Koetshuis. Inkom met drie houten paneeldeuren die toegang geven tot de stallingen, tot de bovenverdieping en tot de garage. De stalling heeft een bakstenen vloer, bepleisterde en beschilderde muren met een planken betimmering op de onderwand en drooggeperste faiencetegels op de bovenwand. De tegels zijn geschikt in rechthoekige panelen van beige tegels omringd door een fijne blauwe en bredere witte tegelboord. De ruimte is overwelfd met bakstenen troggewelven met ijzeren liggers. De stalling herbergt twee paardenboxen met een tussen- en voorwand van deels een planken betimmering en deels smeedijzeren traliewerk, met in de voorwand een deur tussen twee smeedijzeren kolommen met bolvormig ornament. De bakstenen vloer loopt af in een afwateringsput. In de hoek van elke box staan conisch aflopende vaste voederbakken met een identieke planken betimmering als de wanden en een dekplaat van blauwe hardsteen. De cirkelvormige openingen in het gewelf boven de voederbakken dienden voor de rechtstreekse toevoer van het voer dat gestockeerd werd op de zolder. Een ijzeren voederschuif en dito naambordjes in de vorm van een cartouche bleven bewaard. De garage heeft een vloer van drooggeperste steengoedtegels.