Voormalig klooster- en schoolcomplex Sint-Annadal van de zusters penitenten van de derde regel van Sint-Franciscus; begrensd door de Kloosterstraat ten noorden, de Laarstraat ten westen en de Boekweitbaan ten zuiden en ten oosten; deels bewaarde bakstenen afsluitingsmuur, zie de Boekweitbaan.

Twee door klooster- en/of schoolvleugels omsloten binnenplaatsen met uitbreidingen in oostelijke richting. Overwegend van circa 1900 met oudere delen opklimmend tot midden 19de eeuw; gestadig uitbreidingen en verbouwingen in de loop van de 20ste eeuw.

HISTORIEK

Na de Besloten Tijd zorgde M.C. Schellens (Olmen) of 'moeder Antonia' (1768-1850, geprofest op 13/4/1795) in de periode 1816-1839 voor een heropleving van de orde door de stichting van vijf nieuwe huizen, zie Sint-Agnetendal te Arendonk. Het Sint-Annadal te Retie was het eerste in de rij: na een kort verblijf te Meerhout kreeg moeder Antonia in 1816 een bestaand huis te Retie ter beschikking voor de verdere uitbouw van de kloostergemeenschap. In 1819 keert zij met een deel van de congregatie terug naar de voormalige kloostergebouwen te Arendonk. Moeder Antonia is Retie blijven beschouwen als de wieg van haar congregatie; zij werd daar op haar uitdrukkelijke wens begraven.

De eerste woonst van de zusters te Retie betrof een bestaand huis met aanhorigheden, vermoedelijk gelegen op het huidige perceel. Een eerste uitbreiding was de bouw van een kapel die werd ingewijd op 7 juni 1844. Ter hoogte van het rectorshuis bevond zich een schoolgebouw. Volgens de kadasterschetsen werden in de jaren 1850 de bestaande gebouwen in diverse achtereenvolgende fasen grondig verbouwd en uitgebreid tot een volwaardig klooster met school. Op de kadasterschets van 1858 zijn rondom de huidige binnentuin -vermoedelijk reeds met bestaande kapel- de eerste vleugels verschenen; aan de huidige Laarstraat werden de eerste klasvleugels gebouwd en de oude school werd vermoedelijk verbouwd tot rectorshuis.

De neotraditionele bouwstijl van het inkomgebouw en het zuidelijk kloosterpand alsook de vormgeving van de kloosterkapel, de oostelijke kloostervleugel en de klasvleugel aan de Laarstraat doen veronderstellen dat er circa 1900 grote verfraaiings-, inrichtings- en verbouwingswerken uitgevoerd zijn naar de mode van de tijd. Vermoedelijk werden vooreerst het inkomgebouw opgetrokken en de kloosterkapel verbouwd, zie de in het zuidelijk kloosterpand bewaarde buitenmuren met muurankers. Enkel de sterk aangepaste vleugel tussen kloostertuin en speelplaats klimt in kern vermoedelijk op tot midden 19de eeuw. Circa 1904 breidde men de school uit met een klassenvleugel aan de Kloosterstraat en werd de kapel Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes gebouwd. Circa 1907 werd het voormalige rectorshuis, opklimmend tot midden 19de eeuw, verbouwd tot het huidige volume.

De bouwgeschiedenis vanaf het tweede kwart van de 20ste eeuw betreft voornamelijk de schoolgebouwen; het oostelijk gedeelte van de oorspronkelijk volledig ommuurde eigendom werd tot midden 20ste eeuw ingenomen door tuinen; deze werden stelselmatig ingeruild voor uitbreidingen van het schoolcomplex. Uitbreidingen onder meer de klassenvleugels aan de Laarstraat en Kloosterstraat werden respectievelijk verlengd circa 1944 en circa 1952; verbouwingen en aanpassingen aan interieur en exterieur onder meer circa 1960 werden twee klassen in laatstgenoemde schoolvleugel verbouwd tot turnzaal, gevelfronten en bedakingen werden uniform gemoderniseerd, oorspronkelijk houtwerk vervangen, gangen toegevoegd in de vorm van aanbouwen, oudere gebouwen heringericht met klassen of als refter; afbraak en nieuwbouw onder meer bouw van de kleuterschool circa 1969. In 1999 verlieten de zusters het klooster en verhuisden naar hun stichting te Herentals; de gemeente werd eigenaar van het klooster; in afwachting van een nieuwe bestemming werd het klooster volledig -behalve het voormalige rectorshuis- ontruimd. Het schoolgedeelte is heden Vrije Basisschool.

BESCHRIJVING

De voormalige kloostertuin wordt heden ten zuiden en oosten omsloten door kloostervleugels, ten noorden en ten westen door schoolvleugels. De zuidvleugel is een beeldbepalend langgestrekt kloosterpand, ten westen, aan de Laarstraat, voorafgegaan door een haaks aansluitend gebouw met de hoofdinkom van het klooster, ten oosten met aansluitende kloosterkapel. De oostvleugel bevat een bakoven, werkplaatsen, leefvertrekken en een aanpalende serre. De westvleugel bestaat uit de eerste zes traveeën van het schoolgebouw dat grenst aan de noordzijde van het inkomgebouw. De noordvleugel wordt gevormd door twee aan elkaar palende volumes met onder meer vernieuwde klassen. Ten zuiden van het klooster, palend aan het inkomgebouw aan de Laarstraat bevindt zich het rectorshuis met achterliggende tuin. Ten noorden van het klooster ligt een ruime speelplaats omgeven door schoolgebouwen. Voormelde vleugel met vernieuwde klassen vormt de zuidzijde. De westvleugel bestaat uit een uitbreiding van de klassenvleugel palend aan het inkomgebouw van het klooster en het modern inkomgebouw van de school. De noordzijde, aan de Kloosterstraat, wordt ingenomen door een klassenvleugel met aansluitende kapel en vervolgens een muurpartij. Achter de oostvleugel bevindt zich een tweede speelplaats met recentere schoolgebouwen.

De belangwekkendste gebouwen zijn

Inkomgebouw

Gebouwd circa 1900, in neo-Vlaamserenaissance-stijl. Dubbelhuis van vier traveeën en twee bouwlagen onder zadeldak (nok loodrecht op de Kloosterstraat, leien) met dakkapellen onder overkragend zadeldakje met houten windborden. Verankerde baksteenbouw. Lijstgevel met sporadisch bewaarde knipvoegen; verwerking van zandsteen, gesinterde baksteen en arduin onder meer voor de muurbanden, plint, afzaat, omlijstingen, vensterdorpels, -stijlen en -lateien, hoek-, boog- en kraagstenen, aandak. Bewerking van plint refererend aan een bossage; gevelbeëindiging met muizentandfries onder een houten kroonlijst op klossen. Middenrisaliet met hoofdinkom, eindigend op een tuitgevel met aandak en rondboognis waarin een ijzerzandstenen beeld van Sint-Franciscus.

Verankerde noordelijke zijpuntgevel; zuidelijke zijpuntgevel bekleed met kunstleien. Rechthoekige vensters onder ontlastingsbogen met rollaag en platte laag; op de begane grond gekoppeld en getralied; op de bovenverdieping pseudo-kruiskozijnen met blinde bovenlichten en gietijzeren rolluikkasten. Rechthoekige vleugeldeur met spitsbogig bovenlicht in een omlijsting met negblokken; bekronende gevelplaat met opschrift "St.-Annadal"; ter hoogte van de rechter travee een zij-ingang, een spiegelboogdeur onder rechthoekig getralied bovenlicht. Bewaard houtwerk onder meer deuren met briefpanelen.

Interieur. Middengang loodrecht op de voorgevel met links en rechts een spreekkamer van elk één travee met originele houten paneeldeuren; deze gang komt uit op de toegang van het achterliggende "slot", een beglaasde houten deur met briefpanelen en ijzerwerk; loodrecht op deze gang een gang parallelle voorgevel die links doorloopt naar de aanpalende schoolvleugel, en rechts uitkomt op een buitendeur naar de tuin van het rectorshuis. Bovenverdieping met drie kamers aan de voorzijde; dit niveau staat in rechtstreekse verbinding met de bovenverdieping van de achterliggende kloostervleugel. Ook de zolders van beide panden vormen één open doorlopende ruimte. Zolder met bewaarde linnenpers; op de zware bovenregel een wapenschild met inscriptie "anno 1590".

Kloostervleugel loodrecht op inkomgebouw

Hierop een loodrecht aansluitende langgestrekte kloostervleugel van twaalf traveeën en twee bouwlagen onder zadeldak (nokrichting parallel aan de Kloosterstraat, leien), ten oosten eindigend op een getrapte kopgevel. Reeds circa midden 19de eeuw op deze plaats bouw van een kloostervleugel; de huidige vormgeving in neotraditionele stijl met reminiscenties aan de neo-Vlaamse renaissance dateert van de verbouwingscampagne circa 1900.

Bakstenen lijstgevels met verwerking van arduin voor de plint, lekdrempels, lateien en kraagstenen, van zandsteen voor de vensterkruisen, muurbanden, omlijsting van de steigergaten en hoekkettingen; houten kroonlijst. Zuidgevel rijker uitgewerkt met drie getrapte dakvensters waarvan de meest westelijke de beëindiging vormt van een risalietvormende travee. Kruiskozijnen met bewaard houtwerk en kleine ijzeren roedeverdeling. In de oostgevel, naar de binnentuin toe, rechthoekige deuren, elk bekroond door een klein bovenlicht met ijzerwerk gevolgd door een tweede bovenlicht met een gelijkaardige roedeverdeling als de vensters.

Interieur. Op de begane grond een middengang met aan weerszijden vertrekken van twee tot drie traveeën; aan de binnentuinzijde de keuken van drie traveeën met aansluitend de voormalige refter van zes traveeën. Beglaasde (vleugel)deuren van pitch-pine; met uitzondering van de gang bewaarde cementtegelvloeren met gevarieerde motieven. Refter: plafonds met lijstwerk; deels bewaarde neogotische lambrisering; cementtegelvloer met fraai motief. Ter hoogte van de twee meest oostelijke traveeën de trapzaal: bordestrap van pitch-pine met leuning van balusters; trapkast met bewaarde schabben en kapstokken van de zusters. Op de bovenverdieping middengang met links en rechts cellen; beschilderde paneeldeuren van pitch-pine met bovenlicht. Zolder met zes spanten; loopt door in de zolderverdieping van het inkomgebouw.

Kloosterkapel

In het verlengde van voormelde kloostervleugel en palend aan de oostgevel ervan, de kloosterkapel. Mogelijk opklimmend tot het tweede kwart van de 19de eeuw; verbouwd circa 1900. Eén rechthoekige beuk van vijf traveeën met een driezijdige koorsluiting onder afgewolfd leien zadeldak met octogonale houten dakruiter onder ingesnoerde leien spits en met smeedijzeren kruis boven koor. Sacristie in de vorm van een (latere?) loodrecht staande uitbouw aan zuidzijde onder dito zadeldak.

Verankerde baksteenbouw met fraaie gevelbeëindiging van een bakstenen rondboogfries met kruismotiefje onder houten kroonlijst; steunberen ter hoogte van de koorsluiting. Verkleinde rondboogvensters met gekleurd glas in lood; arduinen lekdrempels waaronder in het metselwerk sporen van verbouwingen. Sacristie met een gelijkaardige klimmende boogfries; getraliede segmentboogvensters; getoogde deur.

Bepleisterd en beschilderd interieur. Vlak plafond. Beuk en koor door middel van een rondboog gescheiden. Neogotische aankleding en mobilair: omlopende houten lambrisering, fijn uitgewerkt in het koor; westgevel met ingebouwde eiken biechtstoel. Vloer van cementtegels, inmiddels grotendeels bedekt met vloerbekleding; bordes met een met marmer omboorde cementtegelvloer waarop het altaar.

Altaar van zwarte marmer en brons: altaartafel met zuiltjes van onix en bronzen reliëfs, bronzen retabel en tabernakel decoratief uitgewerkt met halfedelstenen en incrustatie, onderaan het retabel de inscriptie "H.W. Haan & fils fecit Antverpiae 1906".

Gekleurde glas-in-loodramen met heiligenvoorstellingen door het atelier Stalins-Janssens, zie stilistische overeenkomsten met de ramen in de parochiekerk en het klooster van Arendonk.

Kloostervleugel ten oosten van de kloostertuin

Oostzijde van de kloostertuin met kloostervleugel van tien traveeën en één bouwlaag onder zadeldak (nokrichting loodrecht op de Kloosterstraat, Vlaamse pannen), gebouwd circa 1900; circa 1913 toevoeging van een kwartcirkelvormige druivenserre van ijzer en glas tegen de achtergevel. Onderkelderde baksteenbouw. Lijstgevel met keperboogfries en houten kroonlijst; zijpuntgevels met laadluik. Bakstenen pijler met ijzeren waterpomp en arduinen waterbekken. Segmentboogvormige muuropeningen met bewaard houtwerk; vensters met kleine ijzeren roedeverdeling. Werkplaatsen onder meer strijkplaats, hostiestekerij en -bakkerij; ter hoogte van de uiterste linkse travee een gemetselde bakoven met bakstenen vloer en bewaarde houten trog. Kelder met troggewelven.

Schoolvleugel aan de Laarstraat

Schoolvleugel van tien traveeën en twee bouwlagen onder zadeldak aan de Laarstraat (nokrichting loodrecht op de Kloosterstraat, mechanische pannen). Circa 1858 verschijnt een eerste volume op deze plaats; de zes rechter traveeën werden opgetrokken circa 1900; circa 1944 werd deze met vier traveeën uitgebreid tot het huidig volume, zie bouwnaad; circa 1981 werd het geheel op uniforme wijze vernieuwd, zie onder meer de ramen, doorlopend dak. Bakstenen lijstgevel met muurbanden en booglijsten van gesinterde steen; houten kroonlijst op klossen. Aan de straatzijde drie klassen per verdieping met tegen de achtergevel een parallel gelegen gang in een recentere aanbouw onder plat dak; diverse achterbouwen. Segmentboogvensters met vernieuwde ramen; arduinen lekdrempels. Voormelde aanbouw loopt over in het moderne inkomgebouw ernaast.

Schoolvleugel aan de Kloosterstraat

Schoolvleugel van twaalf traveeën en één bouwlaag onder schilddak (nokrichting parallel aan de Kloosterstraat, mechanische pannen). Samen met de kapel aan de Kloosterstraat gebouwd circa 1904. Aanvankelijk stond deze vleugel los van de kapel; circa 1952 werd de open ruimte ingevuld met nog twee traveeën, zie bouwnaad met recenter metselwerk. Bakstenen lijstgevel met een gelijkaardige vormgeving als voormelde klassenvleugel. Circa 1960 werden twee klassen omgebouwd tot turnzaal; circa 1981 vernieuwd.

Kapel van Onze-Lieve-Vrouw

Loodrecht aansluitend op deze vleugel de kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes: rechthoekig gebouwtje van één op twee traveeën onder zadeldak (nok loodrecht op de Kloosterstraat, leien). Baksteenbouw; voorgevel met arduinen plint en gecementeerde muurbanden; vrijstaande oostelijke zijgevel met baksteenfries en houten kroonlijst. Gevels gemarkeerd door steunberen, rechts van de inkom geïntegreerd in de aansluitende schoolvleugel. Voor- en achtergevel uitgewerkt als een puntgevel met aandak, schouderstukken op kraagstenen, vooraan eertijds eindigend op een stenen kruis. Spitsboogvensters. Rechthoekige houten deur met glas en ijzerwerk onder arduinen latei en spitsboogveld met oculus waarin glas in lood; spitsboognisje met Onze-Lieve-Vrouw-beeld.

Bepleisterd en beschilderd interieur met spitsbooggewelf; gepolychromeerd neogotisch altaar.

Rectorshuis

Voormalig rectorshuis, Laarstraat/Boekweitbaan, gebouwd circa 1907 ter vervanging van een bestaand volume uit midden 19de eeuw. Dubbelhuis van oorspronkelijk drie traveeën (zie bovenverdieping) en twee bouwlagen onder zadeldak (nokrichting loodrecht op de Kloosterstraat, mechanische pannen), toegankelijk via het klooster. Zijdelingse wigvormige aanbouw van heden één bouwlagen onder plat dak; quasi gevelbrede achterbouw van drie traveeën onder dito dak.

Verankerde baksteenbouw. Lijstgevel met een met schijnvoegen gecementeerde plint, dito muurbanden en boogstenen. Houten kroonlijsten, bij de aanbouwen uitgewerkt met diamantkoppen. Eén helling van de zuidelijke zijpuntgevel met bewaard aandak. De drie venstertraveeën van de begane grond werden verbouwd tot vier traveeën waaronder een eigen inkom. Rechthoekige muuropeningen met houten latei, in de voorgevel onder een strekse boog met geaccentueerde boogstenen; vensters met arduinen lekdrempels, oorspronkelijk beluikt, op de bovenverdieping inmiddels met ijzeren rolluikkasten. Laatstgenoemde aanbouw gaat terug op een gelijkvormig, maar hoger volume met ter hoogte van de bovenverdieping een wintertuin (serre), bereikbaar via een deur in de Westelijke zijgevel, zie gedichte deuropening.

Lange smalle tuin, gevat tussen de zuidelijke kloostervleugel en de afsluitingsmuur aan de Boekweitbaan. Calvarie (1950) met graf van zuster Antonia: sterk begroeide rotspartij met kruis van cementrustiek, drie heiligenbeelden van beschilderde kunststeen; in de rots ingewerkte herdenkingssteen. Zilverden.