Sociaal woonblok op de hoek van Stanleystraat en Boomgaardstraat, naar een ontwerp door stadsbouwmeester Emiel Van Averbeke uit 1921, voltooid in 1924.

Historiek en context

Het complex maakt deel uit van een groep van zes sociale woonblokken van een gelijkaardig type, die tijdens de eerste helft van de jaren 1920 in eigen beheer door de stad Antwerpen werden opgetrokken. Op basis van een gestandaardiseerd programma, tekende Van Averbeke telkens de bouwplannen. De overige complexen werden ingeplant aan het Hopland, de Sint-Michielskaai (hoek Fortuinstraat), de Cockerillkaai (hoek Luikstaat ) en de De Gerlachekaai (hoek Lakenstraat en nummer 13-14). Het stedelijk huisvestingsinitiatief kwam tot stand kort na de implementatie van de wet op de sociale huisvesting van 1919 en de oprichting van de Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen en Woonvertrekken. Doel was allicht een oplossing te bieden voor de acute woningnood in de Antwerpse binnenstad, na de Eerste Wereldoorlog.

Het woonblok in de Stanleystraat bestaat uit vijf gekoppelde portiekwoningen, die oorspronkelijk in totaal vierenveertig sociale huurwoningen omvatten en een buurtwinkel. Bouwplannen en lastenboek werden opgesteld in 1921, en door de Antwerpse Gemeenteraad goedgekeurd op 10 juli 1922. Bij openbare aanbesteding van 8 december 1922, kreeg het bouwbedrijf J. Van Riel & Ed. Ceurvorst de werken toegewezen, voor een bedrag van 1.295.809 Belgische frank. De bouw ging in januari 1923 van start, om tegen de zomer van 1924 te worden voltooid. In 1996-1998 onderging het complex een grondige renovatie, naar ontwerp van de architecten Lode Wouters en Fons Mostien. Met behoud van aantal en samenstelling werden flats gemoderniseerd en uitgerust met liften. De gevelrestauratie deed afbreuk aan de oorspronkelijke detaillering van de opstanden, door het isolerend bepleisteren van het metselwerk. Enkel de traveeën van de traphallen bleven gevrijwaard, maar daarvan werd dan weer de typisch getrapte bekroning afgetopt.

Emiel Van Averbeke, die in 1905 in dienst trad van de stedelijke dienst gebouwen, werd in 1920 benoemd tot stadsbouwmeester, een functie die hij waarnam tot zijn overlijden in 1946. Vóór de Eerste Wereldoorlog ontwierp hij als assistent van stadsbouwmeester Alexis Van Mechelen onder meer de brandweerkazernes in de Paleisstraat en de Halenstraat, waaruit een sterke affiniteit bleek met het werk van de Nederlandse architect Hendrik Petrus Berlage. Als stadsbouwmeester bouwde Van Averbeke in de vroege jaren 1920 verder op dit idioom, met realisaties als de stedelijke scholengroep in de Napelsstraat. Omstreeks 1930 ontwikkelde hij vervolgens een door de Nederlandse architect Willem Marinus Dudok geïnspireerd 'romantisch kubisme', waarvan de Stedelijke Normaal- en Oefenschool in de Pestalozzistraat als belangrijkste voorbeeld geldt. In de sociale woonblokken van de stad Antwerpen paste Van Averbeke een sobere baksteenarchitectuur toe, verwant met de eigentijdse sociale huisvesting in Nederland. Het woonblok in de Stanleystraat is qua opstand en plattegrond quasi identiek aan het complex aan de Sint-Michielskaai.

Architectuur

Het afgeschuinde hoekcomplex met een totale gevelbreedte van zesendertig traveeën, omvat vijf bouwlagen onder een plat dak. Volgens het lastenboek bleef het gebruik van gewapend beton beperkt tot de roosteringen van de begane grond en de structuur van de trappen. De gevels werden ontworpen met een parement uit rood baksteenmetselwerk voor de pui en de risalieten, alternerend toegepast met gecementeerde gevelvlakken, op een plint uit witte breuksteen (moëllons). De portalen, de winkelpui en de bewerkte pilasters van de afgeschuinde hoekpartij zijn bekleed met blauwe hardsteen. Horizontaal geleed door de plint, de pui- en daklijst, beantwoordt de compositie aan een symmetrisch opzet. Het gevelschema wordt bepaald door het verticale ritme van de drie traveeën brede risalieten, die corresponderen met de inkom- en traphallen van de geschakelde portiekwoningen. Daarbij wordt de middenas van de risalieten geaccentueerd als een oplopende erker met getrapt profiel, oorspronkelijk doorgetrokken tot boven de daklijst en karakteristiek bekroond met een getrapt topstuk. Verder is de opstand opgebouwd uit regelmatige registers van rechthoekige deur- en vensteropeningen. De houten luifels op consoles die oorspronkelijk de portalen beschermden, werden tijdens de recente renovatie in eigentijdse vorm vernieuwd.

Het woonblok vormt een langgerekt, L-vormig bouwvolume op een perceel met beperkte open ruimte, dat volledig is ingesloten door de bebouwing van de Boomgaardstraat. De plattegrond van de individuele portiekwoningen groepeert telkens twee flats aan weerszij van de traphallen. Een uitzondering hierop vormt het hoekgebouw met buurtwinkel op de begane grond, dat slechts één ruimere flat per verdieping telt. De typeflats bestaan uit een carré van drie kamers en de keuken, in de kern ontsloten door een halletje. De wasplaatsen en wc’s die bij de keukens aansluiten, zijn per twee ondergebracht in annexen, die zijde binnenplaats in de as van de traphallen aan het hoofdvolume ontspringen. Daarbij bleef het gebruikelijke inpandige terrasje uit plaatsgebrek achterwege. Naast een extra slaapkamer, beschikken de hoekwoningen over een grotere woonkamer dan de typeflats. De verschillende traphallen waren oorspronkelijk elk uitgerust met vier goederenliftjes, vermoedelijk één per verdieping. In de vestibule was de vloer bekleed met wit marmermozaïek in waaierpatroon, trappen en bordessen hadden een afwerking uit granito.

Evaluatie

Het woonblok bezit architecturale waarde als een representatief voorbeeld van een type sociaal appartementsgebouw dat door stadsbouwmeester Emiel Van Averbeke in het interbellum werd ontworpen voor het Antwerpse stadsbestuur. Bepalende erfgoedelementen zijn de architecturale schaal en volumewerking, evenals de verticale geleding van de gevels. De beeldkwaliteit van de gevel, bepaald door de kenmerkende vormgeving in art deco en de materialiteit van het parement, is echter sterk verstoord door een gevelrestauratie waarbij een isolerende bepleistering werd aangebracht en de bekroningen van de risalieten werden afgetopt.