Historiek en context

Natiegebouw van de Valkeniers Natie, een complex in art-nouveaustijl op de kop van het bouwblok gevormd door Van de Wervestraat, De Waghemakerestraat en Duboisstraat, naar een ontwerp door de architect Frans Seroen. Aannemers Louis Marie Corneel Buisseret en Frans Verhoeven voerden de werken in twee fasen uit in 1904 en 1907, met toenmalig natiedeken Augustinus Van Eynde als bouwheer. De eerste fase betrof het hoekgebouw van Van de Wervestraat en Duboisstraat, dat met een vleugel doorliep tot de De Waghemakerestraat. In de tweede fase kwam als sluitstuk het hoekgebouw van Van de Wervestraat en De Waghemakerestraat tot stand. Het natiegebouw dat oorspronkelijk kantoren, stapelplaatsen, paardenstallen, cafés en woningen omvatte, werd verlaten in 1982, en omgevormd tot autoshowroom, garage en kantoren in 1988. In opdracht van de Katoen Natie onderging het complex een ingrijpende renovatie tot kantoren, handelsruimte en horeca georganiseerd rond een binnenstraat, naar een ontwerp door de architecten Paul Robbrecht en Hilde Daem, opgeleverd in 2012.

De Valkeniers Natie, opgericht in 1817 door deken Guillaume Bielen en vier werklieden, geldt als oudste waternatie van Antwerpen. De naam wordt in 1834 voor het eerste vermeld in een reglement van interne orde. Van 1836 tot 1902 was de Valkeniers Natie gevestigd in “de Halfmane”, het gildehuis van de Kolveniers in de Gildekamersstraat. Vanaf 1878 opereerde de natie onder de naam Daglinckx, Gaethofs & Cie als Vennootschap onder gemeenschappelijke naam, en vanaf 1891 als Samenwerkende Maatschappij. De Valkeniers Natie werd in 2001 opgeslorpt door de Katoen Natie, net als de Werf- en Vlasnatie en de Riga Natie in 2003.

Frans Seroen vestigde zich in 1900 in Antwerpen, waar hij tot de Eerste Wereldoorlog als zelfstandig architect actief was, naast zijn werk als ambtenaar bij het Ministerie van Openbare Werken. In 1920 werkte hij kort voor de dienst 'Verwoeste Gewesten' en de bouwmaatschappij De Mandel in Roeselare, maar werd nog datzelfde jaar aangesteld als hoofdarchitect van de pas opgerichte Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen en Woonvertrekken in Brussel. Zijn belangrijkste werk uit de periode vóór de Eerste Wereldoorlog is de Veeartsenijschool van Kuregem (Veeartsenstraat 41-47, Anderlecht), een complex van negentien gebouwen in eclectische stijl opgetrokken in 1903-1909. In Antwerpen realiseerde Seroen in dezelfde periode behalve de Valkeniers Natie en de Zuid-Natie aan de Oudeleeuwenrui, enkele opmerkelijke ensembles aan de Zuiderdokken, waaronder de gebouwen van L’Essor Anversois en van het Voorzienigheidsfonds der Vereenigde Natiebazen.

Architectuur

Met een gevelbreedte van in totaal tweeëndertig traveeën, omvat het complex drie bouwlagen en een attiekverdieping onder zadeldaken (nok parallel aan Van de Wervestraat, De Waghemakerestraat en Duboisstraat, pannen). Het imposante gevelfront heeft een verzorgd parement uit rood baksteenmetselwerk in kruisverband, geaccentueerd door gele baksteen voor speklagen, ontlastingsbogen en onderdorpels. Blauwe hardsteen is gebruikt voor de plint in breuksteenverband met schamppalen, witte natuursteen voor de puilijst, archivolten, lateien, lekdrempels, hoekblokken, kraagstenen, de rechtstanden van deuren en poorten. Constructief behoort het complex tot de vroege toepassingen van een structuur uit gewapend beton. Het gevelfront is opgebouwd uit een langgerekte middenpartij met een drieledig, symmetrisch compositieschema, twee pendants met detailverschillen in de uitvoering als hoekvleugels, en twee aanpalende zijvleugels in De Waghemakerestraat en Duboisstraat met een afwijkende ordonnantie. Horizontaal geleed door de bewerkte puilijst beantwoordt de opstand aan een tweeledig opzet, opgebouwd uit de hoge pui en de bovenbouw in kolossale orde. De attiek opgevat als een klassiek hoofdgestel, geritmeerd door postamenten en dakvensters, en afgewerkt met een gebroken houten kroonlijst vormt de gevelbeëindiging. Verder beantwoordt de ordonnantie aan een gevarieerd ritme, bepaald door registers van vensters en laadluiken van uiteenlopende breedte, rechthoekig, steek- of korfbogig, vaak gekoppeld tot twee- en drielichten. Waar de bovenbouw intact bewaard bleef, is de ordonnantie van de pui verstoord door latere verbouwingen; vernieuwd schrijnwerk.

Negen traveeën breed, wordt de middenpartij in drie geledingen opgedeeld door lisenen met een bekronend postament. Laadluiken markeren per geleding de middenas van de veeleer gesloten bovenbouw, die wordt geritmeerd smalle vensters, twee- en drielichten. Drielichten doorbreken de attiek in de middenflank, geflankeerd door friezen met de opschriften “MAGAZIJNEN” en “VALKENIERS NATIE”. De dakstructuur met een rij afgesnuite dakkapellen is gevat tussen aandaken. Van de vijf rondboogopeningen met een spitse archivolt die oorspronkelijk de pui bepaalden, onder meer als bovenlicht van poorten en laadluiken, zijn er slechts twee bewaard. De linker flank had een inrijpoort in de middenas, de pui van de rechter flank onderscheidde zicht door de inkom en brede vensters van de kantoren.

In de hoekvleugels van negen en zes traveeën, ligt de klemtoon op de hoektraveeën met het caféportaal. Deze van het linker pand (De Waghemakerestraat) is afgeschuind en verhoogd met een dakvenster tussen postamenten. De hoektravee van het rechter pand (Duboisstraat) is opgevat als een afgeronde hoektoren die uitkraagt boven het fraai omlijste caféportaal, oorspronkelijk met een koepelbekroning. In de uiterste traveeën palend aan de middenpartij tekent zich telkens de traphal af, gemarkeerd door de privé-inkom met bovenlicht en de attiek met drielicht en postamenten. Verder vrij regelmatige ordonanntie met een cafépui. Het rechter pand onderscheidt zich door klimmende dakvensters.

De linker zijvleugel (De Waghemakerestraat) beantwoordt in de drie linker traveeën aan een symmetrisch opzet met oplopende spaarvelden in de bovenbouw. Tweelichten doorbreken de middenas, dakvensters met postamenten bekronen de zijtraveeën. De pui met verbrede poort oorspronkelijk tussen drielichten, wordt overspannen door een ijzeren I-balk. De rechter travee, met de verbrede inrijpoort van de centrale doorgang, wordt geopend door drielichten, op de eerste verdieping met lager middenluik. De rechter zijvleugel (Duboisstraat) onderscheidt zich door een smalle linkertravee waarin zich het trappenhuis aftekent, daar waar de drie rechter traveeën een symmetrisch compositieschema volgen. Laadluiken en een dakvenster met puntgevel en postamenten markeren de middenas, spaarvelden met tweelichten de zijtraveeën. De fries draagt het opschrift: “VALKENIERS NATIE”. Verbrede inrijpoorten.

Volgens de bouwplannen bood het complex op de begane grond ruimte aan kantoren, opslagruimte, paardenstallen met in totaal veertig boxen, en twee cafés met woningen op de hoeken. Een centrale doorgang/binnenplaats tussen De Waghemakerestraat en Duboisstraat ontsloot het complex in de lengteas. De bovenverdiepingen en zolders fungeerden als stapelruimte voor stukgoederen als koffie, specerijen, katoen, hout en tabak.