Georiënteerde pseudo-basiliek met oudere zestiende- en zeventiende-eeuwse kern en neogotische aanpassingen en uitbreidingen; de kerk ligt parallel aan de straat op een sterke verhevenheid en wordt omringd door een ommuurd kerkhof met twee toegangen, respectievelijk ten noordoosten en ten zuiden. Het kerkhof werd gesloten in 1964 en nagenoeg volledig opgeruimd circa 2002, het monument voor de gesneuvelden, gelegen ten zuiden van de kerk, bleef behouden. De in de jaren 1990 hermetselde kerkhofmuur vertoont ter hoogte van de ingangen bakstenen hekkenpijlers met een neogotische bekroning. Het kerkorgel werd als monument beschermd bij Besluit van 21 augustus 1979.

Historiek

Betreffende het ontstaan van de parochie zijn slechts weinig gegevens voorhanden: M. De Doncker oppert de mogelijkheid dat Emebertus, broer van de Heilige Gudula van Hamme, die circa 720 de omgeving kerstende, alhier een kapel oprichtte, toegewijd aan Sint-Jan de Doper, een vaak voorkomende patroonheilige bij de oudste stichtingen. Volgens J. Verbesselt is de parochie Relegem pas in de elfde eeuw ontstaan en werd ze opgericht vanuit Wemmel langs de oude verbindingsweg Zellik-Relegem-Wemmel.

Toen bisschop Liethardus in 1132 het altaar van Wemmel schonk aan de abdij van Grimbergen, kwam ook de dochterparochie Relegem onder haar patronaat en dit tot het einde van het ancien régime; pas in 1825 werd Relegem erkend als zelfstandige parochie.

Tot het begin van de twintigste eeuw had de kerk een homogeen laatgotisch uitzicht; voortgaande op een overeenkomst met de steenhouwers zouden koor en middenbeuk opgericht zijn in 1537, de zijbeuken werden later toegevoegd; de zuidelijke sacristie dateert van 1643 en de ingebouwde westtoren kan volgens M. De Donker gesitueerd worden circa 1580. J. Verbesselt daarentegen spreekt op basis van iconografische bronnen van een romaanse toren en schip terwijl hij koor en transept laat opklimmen tot de vijftiende eeuw.

Foto's van circa 1900 tonen ons een gewitte, transeptloze zaalkerk van vier traveeën met zware, volledig ingebouwde westtoren, een lager koor van één rechte travee met driezijdige blinde sluiting en de kleine 17de-eeuwse sacristie ten zuiden; midden- en zijbeuken zijn afgedekt door één groot zadeldak en de vensters zijn getoogd met uitzondering van het koor dat spitsboogvensters vertoont.

Op het einde van de negentiende eeuw was de kerk sterk bouwvallig geworden; zo werden reeds in de jaren 1880 stutten aangebracht tegen de sacristie, zie oude foto's. Provinciale bouwkundige Metdepenninghen stelde in 1910 vast dat de muren barsten vertoonden, het welfsel van de middenbeuk was verzakt en ook het dak was in zeer slechte toestand. Ten gevolge hiervan werd aan architect Ed. Ramaekers (Brussel) opdracht gegeven tot het maken van een restauratieontwerp: dit ontwerp voorzag in het slopen van een groot deel van de oude kerk; enkel de toren en de zuilen bleven behouden; de zijbeuken zouden verbreed worden met hergebruik van materiaal en voorzien van een lessenaarsdak en neogotische spitsboogvensters; ten slotte werd voorzien in de uitbreiding met een transept, een westportaal, een traptorentje en de noordelijke sacristie; het koor zou gereconstrueerd worden waarbij de koorsluiting werd geopend door neogotische spitsboogvensters en versterkt door steunberen; de zuidelijke sacristie van 1643 zou afgebroken worden en met zorg heropgebouwd. Om ongekende redenen werden deze plannen blijkbaar niet uitgevoerd, aangezien het definitieve ontwerp gesigneerd is door architect Robert De Pauw en gedateerd 1911; voortgaande op het huidige uitzicht blijkt het wel aan te sluiten bij de oorspronkelijke bedoelingen van E. Ramaekers. De inwijding gebeurde op 9 april 1913. De doopkapel ten noorden van het inkomportaal is een toevoeging van 1953. De plechtige inzegening gebeurde door Monseigneur Schoenmaekers op 12 april 1953. In de jaren 1990 werden nog herstellingswerken uitgevoerd, waarbij onder meer het dak werd vernieuwd en het koor onderstut met betonnen pijlers; in 1998 werden ook bevloerings- en vochtbestrijdingswerken uitgevoerd, muren en gewelven werden hersteld; in oktober 1998 kon de kerk opnieuw in gebruik genomen worden.

Beschrijving

De plattegrond vertoont een driebeukig schip van drie traveeën met ingebouwde, vierkante westtoren, voorafgegaan door een portaal dat rechts geflankeerd wordt door een polygonaal traptorentje met lichtgleuven en links door de eenvoudige rechthoekige doopkapel van 1953; voorts een licht uitspringend transept van één travee met vlakke sluiting en een door annexen ingebouwd, lager koor met driezijdige sluiting. Het geheel werd opgetrokken uit zandsteen hoewel het gevarieerde coloriet en metselverband verwijzen naar de verschillende fasen in de bouwchronologie. Leien zadel- en lessenaarsdaken.

De onderaan ingebouwde westtoren met twee zichtbare geledingen onder ingesnoerde naaldspits, heeft met uitzondering van de rondbogige galmgaten een sterk gesloten karakter, geritmeerd door omlopende waterlijsten. Het in 1912-1913 toegevoegde inkomportaal vertoont een puntgevel met aandak, schouderstukken en bekronend kruis; voorts overhoekse, versneden steunberen, een eenvoudige korfboogpoort en een bekronend roosvenster, beide onder waterlijst. Het schip wordt evenals de rest van de kerk geritmeerd door versneden steunberen waartussen spitsboogvensters met neogotisch maaswerk. Haaks aangebouwde sacristieën met tuit- (zuid) of puntgevel (noord).

Interieur

Bepleisterd en beschilderd interieur met spitsboogarcade waarvan de zuilen voorzien zijn van een achtzijdige basis en een koolbladkapiteel; kruisribgewelven met natuurstenen ribben en bakstenen gewelfvlakken; straalgewelf in het koor.

Mobilair

Schilderijen: De beul geeft het hoofd van Johannes aan Salomé, getekend en gedateerd A. Sallaert(s), 1634; Laatste Avondmaal, Vlaamse school, einde zestiende eeuw; Jezus wordt in het graf gelegd, Vlaamse school, zeventiende eeuw.

Beeldhouwwerk: gepolychromeerde houten beelden van Johannes en Onze-Lieve-Vrouw van Smarten, zestiende eeuw, afkomstig van een calvarie; gepolychromeerde neogotische kruisweg.

Meubilair: neogotische altaartafel, steen, 1921, gekapt door Temperman; neogotisch, houten zijaltaar (noord); eiken communiebank, einde zeventiende eeuw, heden door Hendrik Van den Cruyce omgevormd tot altaar, lezenaar, zuidelijk zijaltaar en credenstafel; eiken preekstoel, midden achttiende eeuw; neogotische biechtstoelen.

Centraal glasraam in het koor, Bary en Bardhewers, 1918; de zijglasramen in het koor, gesigneerd Jacobs J.B. pinxit, werden aangebracht in 1927-1928; diverse arduinen grafstenen van de zestiende tot de negentiende eeuw.

Orgel, in oorsprong balustrade-orgel, op basis van constructie-eigenschappen toegeschreven aan H. De Volder (Brussel), vermoedelijk gebouwd in het midden van de 19de eeuw. Bij de uitbreiding van de kerk in 1912 werd een nieuw doksaal gebouwd en de het orgel werd opzij van het doksaal geplaatst zodat de oorspronkelijk frontzijde nu naar de muur gekeerd is en ontoegankelijk is.

Afhankelijk van de abdij van Grimbergen tijdens het hele ancien régime. Tot begin 20ste eeuw vertoonde deze laatgotische kerk (16de-17de eeuw) een vrij eenvoudige plattegrond: ingebouwde westtoren met zijkapellen, driebeukig schip van drie traveeën, een zuidzijkapel, in de oksel van schip en koor, met jaartal 1643, en een koor van een travee met blinde driezijdige sluiting.

Volumewerking gedomineerd door de westtoren met ingesnoerde spits, een breed leien zadeldak over de drie beuken, met gewitte gevels; lager koor met leien bedaking en blinde sluiting.

Binnenin was alleen de middenbeuk overkluisd met bakstenen kruisribgewelven terwijl de zijbeuken overdekt waren met een hellend plafond met arabeskenversiering (17de eeuw).

Sinds de restauratie "in neogotische stijl" van de 20ste eeuw is het algemeen volume wel complexer geworden: toren met toegevoegd westportaal onder zadeldak en polygonaal zuidtraptorentje; middenbeuk met zadeldak en zijbeuken onder flauw hellende lessenaarsdaken. Noord- en zuidtranseptarmen onder zadeldak. "Sacristieën" ten noorden en ten zuiden, laatstgenoemde reeds vermeld met gevelsteen ANNO 1643; het koor loopt nu uit op een opengewerkte apsis geritmeerd door zware steunberen. De gevels, toegevoegde bouwonderdelen, onder meer steunberen, of vernieuwde sokkels vertonen nu een parement van vrij ruwe geelbruinachtige zandsteen afgewerkt met een hard bewerkte kalksteen, onder meer voor de vensteromlijstingen, wat uiteraard contrasteert met de meer grauwe tonaliteit van de oorspronkelijke gedeelten. Opschrift C.V.B. en steenkappersmerk op een steen van de derde steunbeer van de zuidgevel. Neogotische tweelichtvensters in de zijbeuken en het koor.

Geprofileerd korfboogvenstertje en rechthoekig bovenvenster in de zuidsacristie. De westtoren uit de 16de-17de eeuw(?) wordt geleed door twee waterlijsten; de hoogste loopt onder de eenvoudige galmgaten (één per zijde) met houten borden; hoge ingesnoerde naaldspits (leien); op elkaar gestelde steunberen aan de westkant (20ste eeuw).

Binnenin is de toren aan drie zijden opengewerkt door middel van spitsbogen op twee zware zuilen en halfzuilen met achtzijdig voetstuk en torus en een gedrongen koolbladkapiteel (deels pleisterwerk), gevat tussen een astragaal en een geprofileerd achtzijdige abacus; kruisriboverwelving.

De beukruimte haast opgevat als hallenschip, wordt verder geritmeerd door slankere laatgotische zuilen met hoger koolbladkapiteel en dekblad waarop de spitsboogarcaden naar de zijbeuk steunt, evenals de zandstenen ribben en gordelbogen van de bakstenen kruisribgewelven. Neogotische zijbeukoverkluizing.

Spitstongewelf over de dwarsarmen; getoogde, lage kruisriboverwelving op consoles in het koor (vermoedelijk restauratie 20ste eeuw).

Mobilair. Paneel met voorstelling van het Laatste Avondmaal, renaissance getnt, einde 16de eeuw (noordmuur van het koor); Onthoofding van Sint-Johannes-de-Doper, J.B. Sallarts, 1634 (zuidzijbeuk);

Laatgotische Madonna en Sint-Johannes (Calvarie), 16de eeuw; Laatgotische lavabo: korfboogvormige nis ingewerkt in zuiderkoormuur (16de-17de eeuw?);

Talrijke grafplaten ingewerkt in de bevloering van het schip (17de tot 19de eeuw); in de zuidmuur van het portaal, laatgotische grafsteen van Anne, "dochter van P. Dama(m) bewaarder der juweelen" van Karel V, geboren 12.01.1534 en gestorven op daaropvolgende 30ste.