Historiek en context

Patronaat in neogotische stijl gebouwd in opdracht van de Kerkfabriek van de Sint-Amandusparochie, naar een ontwerp door de architect François Baeckelmans uit 1876. Het gebouw vervangt de voorlopige Sint-Amanduskapel, die in 1864 op dit perceel was opgetrokken.

De Sint-Amandusparochie werd opgericht bij Koninklijk Besluit van 28 december 1864. In afwachting had de Kerkfabriek van de Sint-Willibrordusparochie al op 14 september van dat jaar het besluit genomen tot de bouw van een voorlopige kapel, uit te voeren door meester-timmerman Mertens uit Borgerhout. Van het grondstuk in de Vliegenstraat was de noordelijke helft geschonken door de familie De Beyst, die de zuidelijk helft in huur aanbood tot de bouw van de nieuwe parochiekerk. Na de voltooiing van de Sint-Amanduskerk in 1874, diende de voorlopige kerk gedeeltelijk te worden gesloopt om de huurgronden opnieuw vrij te maken. In opdracht van de Kerkfabriek van de Sint-Amandusparochie werd het restant van de kapel vervolgens onder leiding van François Baeckelmans herbouwd, door het toevoegen van een bijkomende verdieping en een nieuw gevelfront. De aannemers Gebroeders Taeymans uit de Sint-Elisabethstraat kregen de werken bij openbare aanbesteding toegewezen voor een bedrag van 21.000 Belgische frank. Het nieuwe gebouw was bestemd als opslagplaats voor liturgische voorwerpen, en zalen voor catechismusonderricht, koorrepetities en vergaderingen van de kapelheren, en deed later dienst als patronaat. Een project om het gebouw te verhogen met een tweede verdieping voor een feestzaal, naar een ontwerp door de architect Jules Bilmeyer uit 1906, vond geen doorgang.

Het patronaat van de Sint-Amandusparochie behoort tot het rijpe oeuvre van François Baeckelmans, die als architect actief was van vermoedelijk midden jaren 1850 tot zijn overlijden in 1896. Vroeg in zijn loopbaan voltooide hij enkele belangrijke ontwerpen van zijn vroegtijdig overleden jongere broer Louis Baeckelmans, waaronder de Sint-Amanduskerk en het Gerechtshof aan de Britselei. In zijn eigen ontwerpen verruilde hij het conventionele neoclassicisme al in een vroeg stadium voor de pittoreske neo-Vlaamserenaissance of de neogotiek. Tijdens de latere jaren 1880 ontwierp Baeckelmans het grauwzustersklooster in de Lange Sint-Annastraat, het redemptoristenklooster aan het Hopland en het Instituut Onze-Lieve-Vrouw aan de Amerikalei. Tot zijn laatste realisaties behoort de Sint-Rochuskerk met pastorie te Deurne.

Architectuur

Het gebouw op een rechthoekige plattegrond van drie bij zes traveeën, omvat twee bouwlagen onder een gedrukt zadeldak (nok loodrecht op de straat, pannen). Twee lage inkomportalen flankeren het hoofdvolume overeenkomstig de tweeledige structuur van het interieur, waarvan het linker later is aangepast en verhoogd. De gedrukte puntgevel met schouder- en topstukken, heeft een parement uit rood baksteenmetselwerk in kruisverband met spaarzaam gebruik van natuursteen. Uit blauwe hardsteen is de plint, uit witte natuursteen zijn de puilijst, vensterafzaten, platte banden, aanzet-, kraag-, dekstenen, toptukken, de sokkel en het baldakijn van de beeldnis. Horizontaal geleed door de omlopende puilijst en platte banden ter hoogte van de dorpels, wordt de opstand verticaal geritmeerd door versneden steunberen met schuine afzaat. De bovenbouw beantwoordt aan een axiaal-symmetrisch opzet, geopend door hoog oprijzende tweelichten met een bewerkte, schuine afzaat, getande lateien en een driepasboogveld. De middenas onderscheidt zicht door een getoogd tweelicht in de verder blinde onderbouw, een centrale blindnis tussen de ingekorte lichten van de bovenbouw, en een rechthoekig venster binnen een rondbogig spaarveld in de geveltop. Het natuurstenen beeld van Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekte Ontvangenis tegen een stralenkrans, is geplaatst in 1905. Het rechter portaal met een rechthoekige deur onder een latei op kraagstenen is nog oorspronkelijk, het linker is later verlaagd en geïntegreerd in een aangepaste opstand.

Het interieur was volgens de niet uitgevoerde verbouwingsplannen uit 1906, oorspronkelijk op de begane grond en bovenverdieping door een blinde muur over de volledige diepte opgedeeld in twee gelijke flanken. De eerste travee ter hoogte van de portalen huisvestte de twee trappenhuizen. Begane grond en bovenverdieping omvatten telkens twee parallelle zalen, vermoedelijk voor jongens en meisjes, waarboven een doorlopende zolder.