Georiënteerde longitudinale kruiskerk in Brabantse gotiek, gelegen ten zuiden van het Alfons De Cockplein, op een ommuurde hoogte. Voorheen omringend kerkhof, opgeheven in 1929; de oude graven rondom de kerk werden toen overgebracht naar de nieuwe begraafplaats aan de Haachtsesteenweg die al in 1908 in gebruik was genomen; de zandstenen omheiningsmuur met ten noordoosten een fragment van de vroegere ijzeren omheining en ten zuidwesten een ijzeren toegangshek tussen zandstenen pijlers, bleef behouden.

De kerk werd als monument beschermd bij Koninklijk Besluit van 25 maart 1938.

Historiek

Het bedehuis was van oudsher een bekend bedevaartsoord ter ere van Sint-Cornelius, een vroegchristelijke paus en martelaar en de aanvankelijke patroonheilige van de parochie; vanaf 1615 komt de Heilige Catharina voor als hoofdpatrones, mogelijk onder invloed van de "vrouwe van Diegem" Catharina Oudart die in 1629 overleed; de bedevaarten naar Sint-Cornelius bleven echter immens populair zodat deze heilige vanaf 1751 definitief als tweede schutsheilige wordt geciteerd.

De stichting van de kerk door de abdij van Cornelimunster, zie gemeente-inleiding, zou volgens J. Verbesselt opklimmen tot de negende eeuw, ze werd een eerste maal vermeld in een document van 1379. Betreffende het uitzicht van de toenmalige kerk zijn echter geen gegevens bekend.

De literatuurbronnen geven voor de huidige kerk licht variërende bouwjaren tussen circa 1400 en 1543, jaar waarin voortgaande op de kerkrekeningen de bouwwerken vermoedelijk werden beëindigd. Het oudste deel is de onderbouw van de vieringtoren waarvan de bouw gesitueerd wordt circa 1400 of 1450; de noordelijke transeptarm met aansluitende sacristie en het koor zouden opklimmen tot de tweede helft of het einde van de vijftiende eeuw; de bouw van de zuidelijke kruisbeuk plaatst men circa 1500 en het schip en de zijbeuken dateren van circa 1520, de werken aan het zuidportaal met pelgrimskamer op de verdieping werden gestart in 1541 en beëindigd in 1543. De stenen torenspits werd opgericht in 1654 door de Brusselse bouwkundige Petrus Paulus Mercx, "ingenieur en architect van zijne majesteit de koning". In 1674 werd de zuidelijke toegangsdeur dichtgemetseld en in 1775 werd dit portaal omgevormd tot doopkapel met aan de westzijde een "kippenhok" voor de traditionele offerande van levend kleinvee. Ook de zuidelijke sacristie dateert van 1775, zie gevelsteen.

De toren werd hersteld in 1769 en in 1887-1888, deze werken werden uitgevoerd onder leiding van G. Hansotte en kaderden in een algemene restauratie van het exterieur; bij deze campagne werd Franse steen gebruikt, afkomstig uit Joli-Bois. In de periode 1893-1895 werd het maaswerk onder handen genomen onder leiding van architect Ch. De Maeght; tegelijkertijd werden de muren en zuilen van het interieur van hun toenmalige kalklaag ontdaan; bij deze werken kwamen een aantal muurschilderingen aan het licht. Om de landingsbaan van het militaire vliegveld in het naburige Melsbroek vrij te houden werd de spits op bevel van de Duitse overheid in 1943 gedemonteerd onder leiding van architect Frans De Groodt die samen met architect Julien De Ridder verantwoordelijk was voor de wederopbouw in 1950-1951. Deze laatste stond ook in voor de algemene herstellingswerken aan de kerk in 1954-1955, vooral in verband met de vele barsten in de muren, de slechte toestand van de daken en de noodzakelijke vernieuwing van de dekstenen; in de periode 1996-2001 werd de kerk nogmaals gerestaureerd door het Architektenbureau E. Van Lembergen (Opwijk).

Beschrijving

De plattegrond vertoont een Latijns kruis met driebeukig schip van vier traveeën met uitspringend, rechthoekig zuidportaal, een asymmetrisch transept van één travee met vlakke sluiting, een imposante vieringtoren en een koor van twee rechte traveeën met een vijfzijdige sluiting en annexen in de kooroksels; de noordelijke transeptarm die ouder is dan de zuidelijke, is qua vormgeving iets eenvoudiger uitgewerkt; de torentrap zit ingewerkt in de noordoostelijke hoek van de zuidelijke transeptarm; het zuidportaal werd omgevormd tot doopkapel en aansluitend ten westen bouwde men ten behoeve van de Sint-Corneliusverering een rechthoekig kippenhok onder lessenaarsdak. Ondanks de uiteenlopende bouwchronologie vertoont de kerk, opgetrokken uit de lokale zandsteen, een vrij homogeen uitzicht; de leien bedaking bestaat voornamelijk uit zadeldaken, achteraan afgewolfd voor de als opeenvolgende dwarskapellen uitgewerkte zijbeuken, een mansardedak voor de zuidelijke sacristie en een lessenaarsdak voor de noordelijke.

De westgevel bestaat uit een centrale puntgevel, geflankeerd door twee lagere van de zijbeuken; de korfboogpoort onder timpaan is in haar geheel gevat in een geprofileerde spitsboogomlijsting met bekronende kruisbloem; het boogveld vertoont een drieledige, gotisch uitgewerkte nis met centraal een Onze-Lieve-Vrouwebeeld geflankeerd door engelen. Hogerop spitsboogvenster met neogotisch maaswerk en blind maaswerk op de borstwering. Rechts naast de deur is er een verhoging met ijzeren afsluiting, vanaf deze plaats werden na de mis de geofferde dieren per opbod verkocht, een gebruik dat bleef bestaan tot in 1960. De noordelijke en zuidelijke gevels bestaan uit de opeenvolgende puntgevels met kruisbekroning van de als dwarskapellen uitgewerkte zijbeuken en de hogere puntgevels met bekronende hogel van het transept. Meerledige spitsboogvensters met neogotische tracering waaronder visblaasmotieven, zorgen voor de verlichting. Het geheel wordt geritmeerd door versneden steunberen, al dan niet overhoeks, en horizontaal geaccentueerd door omlopende cordons.

Aan de zuidzijde van het schip ligt de huidige doopkapel, eertijds een portaal met korfboogdeur, in 1674 gedicht en aangepast tot venster; het aanbouwsel aan de westzijde, het zogenaamde kippenhok als onderkomen voor de offerdieren vertoont thans een rechthoekige deur. Voortgaande op oude foto’s werd deze constructie blijkbaar licht verhoogd; ook de eertijds zichtbare vlechtingen van baksteen zijn thans verdwenen.

De noordgevel van het schip vertoont een schouderboogpoort in een geprofileerde spitsboogomlijsting met bekronende kruisbloem, zwikken met gotisch maaswerk en in het boogveld een beeld van Sint-Cornelius geflankeerd door de Heilige Katarina en de Heilige Rochus; de deur met ijzerbeslag en een gebeeldhouwde makelaar met de beelden van Onze-Lieve-Vrouw en de Heilige Katarina, werd in 1633 vervaardigd door Anthoen Blaes, schrijnwerker te Vilvoorde. De rijziger aandoende koorpartij vertoont tweeledige spitsboogvensters in de sluiting. Tegen het koor: overluifeld calvariekruis en negentiende-eeuwse grafstenen.

Het silhouet van de kerk wordt vooral gekarakteriseerd door de kruisingstoren met een slanke, zandstenen spits op een zware vierkante onderbouw, uniek in de verre omgeving en algemeen gezien als symbool voor de drie kronen van de pauselijke tiara, in casu van de Heilige Cornelius, paus en martelaar; de oculi en segmentboogvenstertjes verbeelden dan de juwelen. Het contrast tussen de zware onderbouw en de achtzijdige spits met gotische en barokke reminiscenties verwijst naar de bouwchronologie. De basis vertoont naast de gekoppelde spitsboogvormige galmgaten in een rondbogig spaarveld ook een bekronende, omlopende balustrade, maar komt vrij massief over; de achtzijdige spits van vier geledingen wordt echter gemarkeerd door drie omlopende gotische balustrades en een barok aandoende "lantaarn" als bekroning; ze wordt verlicht door oculi en segmentboogvensters; in de bandomlijstingen van de onderste oculi staan opschriften die verwijzen naar het bouwjaar van de toren (1654), de pastoor en de dorpsheer: "Erigebar Anno Domini 1654", "Deo et MarIae, beatIs CorneLIo et KatharInae" (chronogram 1654), "R.D. Joi Van der Eycken S.T.B.F., pastori in Diegem", "Illustri ac. nob. D. Gerolino Oudart, Topa de Diegem".

Interieur met basilicale opstand waarbij de middenbeuk geopend wordt door driezijdige vensters met driepas. Spitsboogarcade op zandstenen pijlers en zuilen op achtzijdige basis met koolbladkapiteel, op enkele zuilen werden bij herstellingswerken in 1895 onder leiding van architect De Maeght zestiende-eeuwse frescoschilderingen van apostelfiguren ontdekt. De torenmassa wordt geschraagd door zware spitsbogen; de gewelfribben komen hier in het midden samen in een sluitsteen met de voorstelling van het Lam Gods. Ook elders kruisribgewelven met bakstenen gewelfvlakken, zandstenen ribben en geornamenteerde sluitstenen; straalgewelf in het koor. Zwart-witte tegelvloer.

Mobilair. Schilderijen: Verheerlijking van de Heilige Cornelius door Jan van Houbraecken met monogram I.V.H.B., 1643, gerestaureerd in 1827. Jezus aan het kruis, Vlaamse School, zeventiende eeuw. Aanbidding van de herders, Bernaerts, voormalig altaarstuk (1803-1804). Onze-Lieve-Vrouw met Kind overhandigt de rozenkrans aan Sint-Dominicus, L. Du Mortier (Doornik), altaarstuk (1840). In de oude sacristie (ten noorden van het koor) fresco van de gekruisigde Zaligmaker, einde vijftiende eeuw.

Beeldhouwwerk: Jezus aan het kruis, beschilderd hout, einde 15de-begin 16de eeuw. Gekleed beeld van Sint-Cornelius, 1543. Heilige Cornelius paus, gepolychromeerde terracotta, tweede helft van de zeventiende eeuw. Negentiende-eeuwse beelden van de Heilige Catharina van Alexandrië, gepolychromeerd hout, Engel met passiewerktuig, messing, en gepolychromeerd houten en gekleed beeld van Onze-Lieve-Vrouw met Kind. Eiken kruisweg door F. De Vriendt, 1882-1885. Moderne eiken beelden van Christus en Sint-Antonius van Padua, derde kwart twintigste eeuw, gesigneerd Pierre Duquesne (Diegem).

Meubilair: neogotisch hoofdaltaar van witte steen uit de tweede helft van de negentiende eeuw, Leuvense beeldhouwer de Fierlant. Marmeren zijaltaren in renaissancestijl, het noordelijke toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw dateert van 1649-1650, het zuidelijke toegewijd aan Sint-Cornelius van 1642-1643, beide het werk van de Brusselse beeldhouwer Michiel Van den Bergen. Barokke preekstoel, eik, gedateerd 1687, beeldhouwer Peter van Stichel de jonge. Laatbarokke biechtstoel, eik, gedateerd 1715. Eiken lambrisering, gedateerd 1726, met twee ingewerkte biechtstoelen en koorgestoelte, eiken kerkmeestersbanken waarvan een met jaartal 1727. Eiken doksaal van 1790, gerealiseerd door Floris Bonet met snijwerk van J.J. Delbas, orgel door Adriaan Rochet, 1792. Witmarmeren doopvont (1861) met gerecupereerd koperen deksel. Glasramen door M. Hizette, gemaakt door Lechantre en Massy van circa 1955. Obiitborden opklimmend tot 1837. Diverse grafstenen uit de zestiende en de zeventiende eeuw.

Omwille van de drukke bedevaart voor Sint-Cornelius, vrij ruime dorpskerk, opgetrokken uit plaatselijke zandsteen, behorend tot de Brabantse gotiek van de 15de-16de eeuw. Inplanting op een ommuurde ophoging op een helling tegenover het middeleeuwse slot, silhouet gekenmerkt door de eigenaardige torenspits.

De plattegrond ontvouwt een driebeukig schip van vier traveeën (midden 16de eeuw), een ongelijk transept (15de eeuw) met kruisingstoren (circa 1400 en 1654) en een koor van twee traveeën met vijfzijdige sluiting (midden 15de eeuw).

Middenbeuk gescheiden van de zijbeuken door spitsbogen op zuilen met sokkel en koolbladkapitelen (16de eeuw) en verlicht door middel van eigenaardige gebogen driehoekige bovenlichten. Kruisriboverwelving. Zijbeuken naar Brabantse wijze opgevat als een reeks van kapellen met puntgevels; steunberen met verbindingen tussen brede drielichtvensters. Wester- en noordportaal naar hetzelfde gotische patroon: geprofileerde spitsboog met beeldnissen in het tympaan, korfbooglatei met versierde zwikken, en uitgesneden deurkalf. Barokmakelaar met Onze-Lieve-Vrouw en patroonheilige (noorden). Het uitspringende zuidportaal, naderhand gedicht en heden doopkapel, dateert uit het einde van de 16de eeuw.

Ongelijk, licht uitspringend transept met dominerende kruisingstoren. Vierkante onderbouw uit circa 1400, geopend door vier spitsbogen met tot de sokkels der steunen doorlopend profiel; kruisribgewelf met gehistoriseerde sluitsteen en consoles. De achtzijdige zandstenen torenspits, gemarkeerd door vier balustrades en kleine muuropeningen van verschillende vorm, was gedateerd 1654, doch werd, na restauraties reeds in 1769 en 1887 heropgebouwd in 1949-51 (architect F. De Groodt), wegens vernieling van de toren in 1943.

Verschillen in beide dwarsarmen, (onder meer algemene opvatting, verbinding met de zijbeuken, steunberen, vensters) dateren de noordelijke midden 15de en de zuidelijke, met ingebouwde traptoren, einde 16de eeuw. Kruisriboverwelving met gebeeldhouwde gewelfsleutels, uit dezelfde tijd.

Het koor met gelijkaardig overwelvingssysteem, dateert uit dezelfde tijd als de noorddwarsarm.

De noordsacristie, met lessenaarsdak, dateert eveneens uit deze periode; de zuidelijke, met mansardedak, is gedateerd "Anno 1775". De kerk onderging in 1888 (bovenlichten), 1887 (toren) en 1895 (maaswerk en decaperen interieur) een eerste restauratie, en werd na oorlogsschade in 1943, een tweede maal hersteld.

Mobilair. Gotische muurschilderingen, eerste helft 16de eeuw; Rubensiaanse Heilige Cornelius door J. Van Houbraecken, circa 1640-45; (zuidaltaar), Aanbidding der Herders, 17de eeuw.

Recente glasramen in koor en beuk (zuiden), door Hizette, Le Chantre en Massy. Voornamelijk barokmeubilar, onder meer gedateerd: zijaltaar uit midden 17de eeuw; preekstoel 1687, biechtstoel noorddwarsarm, 1715, Sint-Corneliusofferblok 1723, koorlambrisering en -gestoelte, 1726, broederschapsbanken 1727. Voorts nog elementen in Louis XV-stijl, 18de eeuw; Louis XVI orgel, 1795, Rochet; gotische grafsteen Brecht en Oudart, einde 16de eeuw (noordzijde koor).