Georiënteerd bedehuis na de Eerste Wereldoorlog heropgebouwd en na de brand ten gevolge van het bombardement van 1940 gerestaureerd tot begin jaren 1950. Voormalig kerkhof in 1784 afgeschaft en heden in het stedelijk weefsel geïntegreerd. Ten westen, pleintje uitgevend op de Kiekenstraat met twee 14de-eeuwse kraagstenen afkomstig uit de vooroorlogse kerk (zie Kiekenstraat). Ten oosten, Vrijheidsplein uitgevend op de De Breyne Peelaertstraat.

Geschiedenis

1144: de kerk wordt als zelfstandige parochiekerk gewijd door bisschop Milo van Terwaan en onder de bescherming van Sint-Niklaas geplaatst.

13de eeuw: de oorspronkelijke constructie wordt geleidelijk aan uitgebreid.
1333: de Sint-Niklaaskerk wordt na de fatale brand van 1333 opnieuw opgetrokken. Restanten van de oorspronkelijke constructie en een 13de-eeuwse uitbreiding worden gedeeltelijk in het nieuwe gebouw geïntegreerd.

1535-1542: steenhouwer J. Bertet (Diksmuide) vervaardigt een doksaal met laatgotische vormgeving. Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt dit meesterwerk echter vernield. Brokstukken van dit doksaal bevinden zich thans nog in de reserves van het Stedelijk Museum. 1542: voltooiing van de disbank in de Sint-Niklaaskerk. Deze disbank wordt vernietigd tijdens de Eerste Wereldoorlog; geslaagde reconstructie (schaalmodel) in het Stedelijk Museum. 16de en 17de eeuw: de kerk wordt nog diverse malen door brand geteisterd onder meer in 1513 en 1672, gevolgd door de nodige herstellingswerken: onder meer de bouw van een nieuwe klokkentoren op het eind 17de/ begin 18de eeuw na de brand van 1672.

Circa 1865-1872: ingrijpende restauratiewerken aan noordtransept, spitsboogramen, westgevel en vieringtoren naar ontwerp van architect P. Croquison (Kortijk). Circa 1888-1906: diverse restauratiewerken aan het interieur onder leiding van architect H. Geirnaert (Gent). 1914-1918: eind oktober 1914 beschieten de Duitsers vanuit Klerken (Houthulst) Diksmuide met als oriëntatiepunt de Sint-Niklaaskerk. Door het aanhoudende oorlogsgeweld wordt de kerk en haar cultuurpatrimonium volledig verwoest.

1923-1925: de kerk wordt onder leiding van architect Jozef Viérin (Brugge) naar vooroorlogs model heropgebouwd. Een aantal vanaf het begin negatief beoordeelde ingrepen van de restauratie van 1865-1872 worden evenwel weggelaten. 27 mei 1940: één dag voor de capitulatie bombarderen de Duitsers Diksmuide met brandbommen, waarbij de Sint-Niklaaskerk praktisch volledig uitbrandt. De daaropvolgende restauratiewerken onder leiding van architecten Jozef en Luc Viérin (Brugge), slepen aan tot in het begin van de jaren 1950. Sedert 1993: instandhoudings- en restauratiewerken onder leiding van architecten D. en P. Seys (Diksmuide).

Beschrijving

De plattegrond ontvouwt een driebeukig basilicaal schip van zeven traveeën; een pseudotransept en hoofd- en zijkoren, respectievelijk met polygonale en rechte koorsluiting. Zuidelijke zijbeuk met ingebouwde massieve westtoren, op begane grond ingericht als doopkapel, en ten zuidwesten aanleunende traptoren met bakstenen spits. Dito traptorentje ten noordoosten van het pseudotransept. Ten zuidoosten van de polygonale koorsluiting L-vormige sacristie. Gele baksteenbouw op natuurstenen plint en afdekking door middel van leien zadeldaken. Westtoren van vier geledingen onder opengewerkte leien lantaarn. Versneden steunberen op de hoeken. Derde geleding met drie spitsboogvormige galmgaten en vierde geleding op de hoeken geritmeerd door vlakke pilasters.

Aansluitend bij de regionale baksteengotiek. West- en koorgevels als puntgevels met natuurstenen kruisbloem en versneden steunberen uitlopend in arkeltorentjes. Spitsboogportaal verdeeld in twee rechthoekige ingangen door middenpijler en driekwartzuil met knoppenkapiteel; geprofileerde natuurstenen omlijsting door middel van drie gekoppelde driekwartzuilen met dito kapiteel en een beeld van Onze-Lieve-Vrouw met kind onder baldakijn aan weerszijden geflankeerd door geknielde engel in het tympaan. Voorts grote geprofileerde spitsboogramen op afzaten met bakstenen tracering en natuurstenen maaswerk. Zijgevels geritmeerd door geprofileerde spitsboogramen (drielichten) en versneden steunberen uitlopend op bakstenen topstukken met blinde driepas; aflijnende gesloten borstwering van blinde spitsboognisjes met driepasmotief boven gebeeldhouwde natuurstenen fries met eikenbladmotief.

Zuidelijke transeptarm als puntgevel op schouderstukken met bekronende kruisbloem, versneden steunberen en korfboogportaal met geprofileerde bakstenen omlijsting. Boven het korfboogportaal, geprofileerd spitsbogig vierlicht geflankeerd door blinde spitsboognissen en oculi. In de topgevel groot roosvenster met natuurstenen maaswerk en drie gekoppelde spitsboognissen. Noordelijke transeptarm als dito puntgevel maar met één groot geprofileerd spitsbogig zeslicht op afzaat en in de topgevel klimmende spitsboognissen. Vijfzijdige koorsluiting geritmeerd door twee rijen spitsbogige tweelichten op afzaten en versneden steunberen met dito bakstenen topstukken. Aflijnende bakstenen borstwering met blinde spitsboognisjes boven gebeeldhouwd natuurstenen fries. Sacristie met tuitgevels en getraliede natuurstenen kruiskozijnen verdiept in rechthoekige nissen.

Interieur

Bepleisterde en witgeschilderde basilicale kerk. Schip en koor met tweeledige opstand geritmeerd door spitse scheibogenarcade op natuurstenen zuilen met knoppenkapiteel en tweeledige spitsbogige bovenlichten. Overdekking door middel van houten spitstongewelven met gepolychromeerde ribben en eikenhouten trekbalken en makelaars. Geprofileerde vieringpijlers uitlopend in schalken en figuratief uitgewerkte kraagstenen. Onder westtoren doopkapel met kruisribbengewelf en luigat.

Mobilair

Tijdens de Eerste Wereldoorlog worden een groot aantal waardevolle kunstwerken vernield, onder meer een schilderij "Aanbidding der Wijzen" van 1644 door Jacob Jordaens; het befaamde natuurstenen doksaal van 1536-1542 uitgevoerd door J. Bertet (Diksmuide), een eikenhouten koorgestoelte van circa 1600 gesneden door U. Taillebert (Ieper), een marmeren tabernakel van 1611-1613 naar ontwerp van H. Stalpaert (Brugge), een eikenhouten kerkmeestersbank van 1542, een doopvont in koper en marmer van 1626. Heden: reconstructie van de 17de-eeuwse doopvont van 1925 door Oscar Sinia (Gent), een bronzen kruisweg van 14 staties (circa 1931-1933) en bronzen Piëta "Nood-Gods" (1932) naar ontwerp van Oscar Sinia (Gent) en gegoten door de gebroeders Minne (Gent). Overig mobilair hoofdzakelijk van na de Tweede Wereldoorlog, onder meer in koor, zijkoren en doopkapel glasramen van 1963 met geometrisch-abstracte compositie naar ontwerp van M. Martens (Brugge).