Sas (of sluis) van de Lieve, één van de materiële getuigen van diverse waterwerken te Damme uit de periode kort na 1616 (zie kazemat, Haringmarkt en sluis van het Zwin, Rabattestraat).

Historiek

Het sas van de Lieve is gelegen in een grasveld op de zuidoostelijke hoek van de Ketelstraat en de Juliaan Opdedrinckstraat, op de oude site van de middeleeuwse haven, ten noordoosten van het stadhuis en de Markt. Is aldus de enige getuige die refereert naar het havenverleden van de stad.
Vanaf 1251 start de stad Gent met de aanleg van de "Ghendtsche Leye" of de Lieve, waardoor een betere en efficiëntere verbinding met de zee kan worden gerealiseerd. Oorspronkelijk loopt de benedenloop via de stad Aardenburg, doch omwille van het toenemend belang van de stad Damme, wordt het kanaal in 1262 naar deze havenstad afgetakt en via de Ede en een schutsluis in verbinding gesteld met het Zwin. Om strategische redenen wordt het kanaal binnen de stadswallen geleid, waar het een 100-tal meter achter het huidige stadhuis in het Zwin uitmondt; de precieze plaats is niet gekend. Damme wordt dus naast voorhaven van Brugge, tevens voorhaven van Gent.

Nadat graaf Lodewijk van Nevers in 1331 aan de stad het monopolie van de wijnen komende van La Rochelle en St.-Jean d'Angely (Frankrijk) verleent, leggen Gentenaars in 1334-1335 langs de Lieve en het Zwin een stenen aanlegkade aan voor het laden en lossen van de vaten. Omwille van onder meer de verzanding wordt circa 1410 de Lieve buiten de vestingen verlegd, waar twee nieuwe sluizen worden gebouwd, met name de Gentse Speie en de Noorderse Speie, weergegeven op onder meer de kaart van Pieter Pourbus (1561-1571).

In 1616-1619, bij de aanleg van de Spaanse gebastioneerde verdedigingswallen omheen de stad, wordt de Lieve omwille van onder meer strategische redenen opnieuw binnen de vesting gebracht en zo naar het Zwin geleid. Via een doorgang in de courtine (zie Haringmarkt), komt het kanaal binnen de vesting waar het in de Zoute Vaart loopt. Het huidige sas regelt het peil tussen beide waterlopen. Amper enkele decennia later, circa 1660, wordt de Lieve opnieuw, langs de buitengracht, buiten de stad naar het Zwin geleid. Opnieuw wordt een nieuw stel sluizen gebouwd; de eerste tussen de vestinggracht en het Zwin, een tweede een twintigtal meter noordelijker op het Zwin. Deze laatste blijft slechts enkele decennia in gebruik doordat circa 1701-1702 de Fransen op deze plaats een hoornwerk richting Sluis aanleggen, waardoor Damme voorgoed wordt afgesneden van het Zwin. De Lieve wordt nu via de buitengracht in de binnenhaven achter het hoornwerk omgeleid. Het sas geraakt in onbruik en wordt in het eerste kwart van de 19de eeuw gedempt met aarde van de Damse Vaart, gegraven vanaf 1810.

In 1969 opgegraven tijdens archeologisch onderzoek (1967-1971) in het gebied van de oude Damse haven, uitgevoerd door Philip Duprez, oudheidkundige uit Gent, en gefinancierd door de Brusselse baron en zakenman Pierre Solvay, initieel met de bedoeling scheepswrakken met inboedel te vinden. Een gedeelte van het sas van de Lieve, m.n. de kaaimuur, vermoedelijk daterend van 1334-1335, wordt hierbij vrijgelegd. In 1984 wordt er verder archeologisch onderzoek verricht naar de constructie van het sas; aansluitend volgt een restauratie.

Beschrijving

Het sas van de Lieve is kleiner en eenvoudiger uitgevoerd dan de *sluis van het Zwin, doch is wellicht nooit overdekt. Sas lager gelegen ten opzichte van straatniveau. Trechtervormig grondplan, aan de basis 7,5 m breed, versmallend tot 3,06 m tussen de sluiswanden, zie de opgestelde voorschriften voor boten die op de Lieve voeren (maximale breedte van 2,4 m x lengte 4,5 m x diepgang 90 cm), beperkingen die erop wijzen dat het kanaal slechts voor binnenscheepvaart diende.

Oorspronkelijke constructie bestaande uit rooster van liggende balken en opbouw uit twee massieve bakstenen muren met binnenbekleding van Doornikse kalksteen (herbruik); vloer van plaveien (Doornikse kalksteen). Bij de opgave van de sluis zijn de muren grotendeels uitgebroken, waarschijnlijk ter recuperatie. Bij de restauratie zijn de contouren van dit gedeelte van het sas gereconstrueerd met eigentijdse materialen. Geelrode bakstenen opstanden op betonplaat; zijwanden (Doornikse kalksteen) voorzien van gleuven waarin houten schotbalken konden geplaatst worden (regeling waterstand en doorgang).