Opgericht op initiatief van het stadsbestuur, bestendigd bij besluit van de Belgische regering (K.B. van 15 mei 1859). Gemaakt door de Brugse beeldhouwer Hendrik Pickery (1828-1894) en onthuld op 9 september 1860.

Een -evenwel niet algemeen aanvaarde- theorie laat Jacob Van Maerlant (Maerlant, circa 1220/1225 - Damme, circa 1292), gekend als de "vader der Nederlandse letteren", stammen uit de familie van een zekere Weitkinus, die in de 13de eeuw clericus of "custos" (koster) is te Houtave. Het gebied dat "Maerlan(d)t" of "Mallant" (matland) heet is de naam van een voormalig uitgestrekt gebied ten noorden van de Meetkerkse Moeren en de dorpskern van Houtave (Zuienkerke) bij het gehucht "Strooien Haan". Volgens een andere theorie is de dichter zelf koster (clericus of klerk) in dienst van Gerard II van Roden, heer van Snellegem, en, na het vertrek van deze circa 1260, verblijft hij enige tijd in Maerlant in het Brugse ambacht. Nog andere bronnen vermelden dat hij als koster werkt in Oost-Voorne, een eiland in Zeeland. Zeker is dat Jacob Van Maerlant zich circa 1266 vestigt te Damme waar hij schepenklerk wordt en zijn grote didactische werken en strofische gedichten als onder meer "Der Naturen Bloeme" (circa 1265), "Rijmbijbel" (1271) en "Spieghel Historiael" (circa 1284-1288, onvoltooid) realiseert. Hij sterft te Damme circa 1292 en wordt begraven onder de toren van de Onze-Lieve-Vrouwekerk. In de 17de eeuw vormt zijn oorspronkelijke grafsteen door een verkeerde interpretatie de directe aanleiding tot het ontstaan van de Uilenspiegeltraditie in Damme. In 1893 wordt een nieuwe gedenksteen aangebracht, eveneens naar ontwerp van Hendrik Pickery (zie Kerkstraat).
De grote verdienste van Jacob van Maerlant is dat zijn omvangrijk werk geschreven is in de eigen taal, het Diets. Het wordt in zijn tijd hoog gewaardeerd en getuigt van een kritische kijk op de maatschappij van adel en clerus.
Het oprichten van een beeld voor hem op de markt te Damme dient gezien te worden in de historische context, zie de opflakkering in de 19de eeuw van de belangstelling voor zijn figuur vooral onder impuls van de verdienstelijke literair-historicus Jan Frans Willems. Bovendien zocht het pas onafhankelijke België naar belangrijke historische figuren om de geschiedenis meer luister bij te zetten aan de hand van onder meer het oprichten van standbeelden.

Natuurstenen beeld op laag achtzijdig natuurstenen voetstuk, gesigneerd "P. BUYCK ARCHIT.", provinciearchitect (Brugge, 1805-1877), waarop hoge smallere achtzijdige sokkel met basement, aan elke zijde voorzien van verdiepte spitsboognissen waarin driepassen. De dichter wordt mijmerend afgebeeld met een stapel boeken naast zich. Het beeld vertoont grote gelijkenissen met dat van Hans Memlinc op de Woensdagmarkt te Brugge. Oorspronkelijk opschrift op banderol aan westzijde (niet meer leesbaar) : "JACOB VAN MAERLANT, DIE VADER ES DER DIETSCHE DICHTREN ALGADER. MEN GAF HEM REEDS IN ZYNEN TYD DEZEN EERENAAM. GEBOREN IN MCCXXXV. GESTORVEN IN MCCC. STANDBEELD TER ZYNER EERE OPGERIGT IN MDCCCLX".
Oorspronkelijk voetstuk voorzien van hoog achtzijdig ijzeren hek, in 1960 verwijderd.