Historiek

In een diploma van paus Alexander III van 1178 is er voor de eerste maal sprake van een kerk in Helchteren, mogelijk een houten bedehuis. Op 3 juni 1365 werd de kerk platgebrand door Hendrik van Halbeek. De toren werd opgetrokken circa 1500. Vanaf 1558 telde het bedehuis drie altaren: het altaar van Onze-Lieve-Vrouw, al vermeld in 1400, dat van Sint-Joris en de Heilige Lucia, vernoemd vanaf 1536, en dat van Sint-Anna, waarvan sprake vanaf 1558.

De bouw van de voormalige kerk had grotendeels plaats in de 17de eeuw, volgens een kort voor de sloop van dit bedehuis opgesteld inspectieverslag van provinciaal architect Lambert Jaminé (Hasselt), (1800-71). Deze voormalige Sint-Trudokerk omvatte volgens de architect een voorstaande, vier geledingen tellende toren van kalk- en baksteen, met een latere bekroning van witte steen, onder ingesnoerde naaldspits, een kort, door halvemaanvormige vensters verlicht, driebeukig schip van drie traveeën en een lager koor van twee rechte traveeën met driezijdige sluiting, geflankeerd door twee nevenruimten.

In 1887, diagnose door provinciaal architect Léon Jaminé (1858-1921) uit Hasselt, waarin de bouwvalligheid van het oude bedehuis aan de kaak werd gesteld. In een 1888 gedateerde brief van Léon Jaminé aan de gouverneur werd geopteerd voor een vergroting van de kerk met behoud van oude gedeelten.

Van 1888-89 dateert een eerste ontwerp voor nieuwbouw door H. Martens (Stevoort), met behoud van toren, traptoren, muren en dakwerk der oude middenbeuk. Op 4 januari 1890 werd door de Koninklijke Commissie voor Monumenten het nieuwe ontwerp goedgekeurd voor de herbouw van de kerk, na algehele sloop van schip en koor, maar met behoud van de oude toren. In 1890-95, bouw van de nieuwe, neogotische kerk, naar ontwerp van architect H. Martens (Stevoort). De eerste steen werd gelegd op 7 augustus 1890 en omvatte wijding door M. Maes, deken van Peer, en plaatsing door G. Crets, abt van Averbode. De leem voor de stenen werd gestoken achter de pastorie en de stenen werden nabij de kerk gebakken. In 1895, bestelling bij het atelier Custers (Eindhoven) van een nog steeds aanwezig hoogaltaar, alsook van een cira 1970 verdwenen eiken communiebank en dito preekstoel. Op 11 september 1897, inzegening door Monseigneur Doutreloux, bisschop van Luik.

Op een zitting van de kerkfabriek van 4 juli 1909 werd geconstateerd dat de toren uiterst vervallen was en een gevaar betekende voor de openbare veiligheid. Weer was het provinciaal architect Léon Jaminé (Hasselt) die de toestand kwam inspecteren, samen met architect H. Martens (Stevoort).

In 1910-11 werd de toren verhoogd, eerder heropgetrokken, en het schip vergroot. De argumentatie lag in de plannen voor mijnbouw in de streek, hetgeen een bevolkingstoename deed verwachten. Aan de bestaande kerk werd uiteindelijk één travee toegevoegd, waarvan de overgang nog steeds goed zichtbaar is in het metselwerk. De bakstenen van de toren werden ook hier in de directe omgeving van de kerk gebakken.

Op 6 mei 1938 werd de aankoop van grond in de Maastrichtsestraat voor de aanleg van een nieuw kerkhof goedgekeurd. De reden was dat het oude kerkhof rond de kerk te klein was en allerminst voldeed. Waarschijnlijk kort daarop werd het oude kerkhof ontruimd en de bijbehorende kerkhofmuren afgebroken, die eertijds ten noorden van het bedehuis waren gelegen, confer oude prentkaart.

Na de Tweede Wereldoorlog, herstel van het kerkinterieur wegens oorlogsschade, namelijk metsel- en pleisterwerk, herstel van het orgel en een biechtstoel. Begin jaren 1970, grote schilderbeurt.

Op de Ferrariskaart (1771-77) en in de Atlas van de Buurtwegen (1845) komt de voormalige kerk ommuurd voor en is ze ten noorden vergezeld van een thans verdwenen langgestrekt gebouw.

Beschrijving

Georiënteerd neogotisch bedehuis, omgeven door leilinden en enkele acacia’s aan koorzijde. Eertijds bevond zich ten noorden van de kerk een oude lindeboom, waar thans parkeerplaatsen van betonklinkers zijn aangebracht. Ten westen, bakstenen muur, voorzien van drie ijzeren hekken tussen vierkante pijlers. Ten westen van de toren, witbeschilderd Heilig Hartbeeld op recente hardstenen sokkel met witmarmeren gedenkplaat waarop inscriptie: TOT AANDENKEN VAN/ DEN EERWAARDEN HEER/ FELIX GERMANES/KANUNNIK DER ABDIJ VAN AVERBODE/ GEBOREN TE DIEST 15 NOV. 1848/ PASTOOR TE HELCHTEREN/ 21 JANUARI 1887/ ALDAAR ZEER GODVRUCHTIG/ OVERLEDEN DEN 12 JANUARI 1923/ R.I.P. Ten zuiden, bakstenen muur.

De plattegrond beschrijft een grotendeels ingebouwde westtoren, met ten noorden aangebouwde doopkapel met driezijdige sluiting en ten zuiden. aangebouwde halfronde traptoren, een driebeukig schip van vier traveeën, een transept, een van een driezijdige sluiting voorzien koor van één rechte travee, geflankeerd door twee nevenkoren, een sacristie en een bergruimte.

Baksteenbouw met gebruik van hardsteen voor afwerking van versneden steunberen, overhoeks bij de zuidzijbeuk vooraan en bij de sluitingen van doopkapel, transept, koor en nevengebouwen, afzaat van sokkel, deklijsten van aandaken met sierankers, topstukken, afwerking van schouderstukken, afgeschuinde lekdrempels, hoekblokken van gekoppelde vensters van de nevengebouwen, deuromlijstingen, trappen, sokkel en waterlijsten van de toren; mergel voor al dan niet geprofileerde daklijsten, sluitstenen en maaswerk van vensters, lijsten onder de aflijnende dubbele overhoekse muizentanden, blinde vierpassen van de transeptgeveltoppen, muurbanden, steigergaten en hoekblokken van galmgaten bij de vierde geleding van de toren.

Gecombineerde en verspringende zadeldaken (leien) boven middenbeuk, transept met aandaken, koor en nevengebouwen, laatstgenoemde met dakschilden ten oosten, lessenaarsdaken (leien) boven zijbeuken en nevenkoren met aandaken; smeedijzeren kruisen op toren en sluitingen van koor, transept en doopkapel; bewaard houtwerk, onder meer geprofileerde kroonlijsten.

Vierkante toren van vier geledingen, waarbij de derde en vierde telkens iets inspringt. Door een met kasseien omzoomde, hardstenen vloer voorafgegaan westportaal met korfboogvormige, van bewaard lelievormig traliewerk voorziene vleugeldeur met centraal op de makelaar een Onze-Lieve-Vrouwe(?)beeldje op een colonnet onder een neogotisch baldakijntje, ingeschreven in een geprofileerde korfboogvormige en rechthoekige hardstenen omlijsting met hoekblokken; bekronend geprofileerd spitsboogveld met dito blokken en van centrale kruisbloem en hogels voorziene druiplijst, waarin ingeschreven spitsboognis met analoge blokken en gehavend natuurstenen beeldje van Sint-Trudo van Thomas Watson (Achel).

Op de eerste geleding verder twee gedenkstenen ten noorden en ten zuiden met respectievelijke inscipties: ME POSUIT/ F GERMANES/ PASTOR/ HUIUS LOCI/ 12 JUNI 1911, alsook: ME POSUIT/ E. [naam]/[...]/ HUIUS LOCI/12 JUNI 1911. Tweede geleding met roosvenster met driepassen ten westen, dat de orgeltribune verlicht, en één lancetvenster ten noorden. Derde geleding met lancetvenster ten westen en noorden. Vierde geleding met telkens twee spitsbogige, door natuurstenen middenstijl gedeelde galmgaten met centraal uurwerk. Ingesnoerde naaldspits (leien) met ten noorden, weste, zuiden en oosten telkens één dakkapelletje met bolbekroning, vier flankerende, van smeedijzeren bekroningen voorziene tentdakjes op de hoeken en gouden bolbekroning met smeedijzeren kruis. Tot de derde geleding oplopende halfronde traptoren ten zuiden, onder halfconische bedaking met smeedijzeren bekroning, rechthoekige lichtgleuven onder hardstenen lateien en spitsboogvenstertjes bovenaan.

Korfboogvormig zuidportaal, voor de eerste travee, in een hardstenen geprofileerde omlijsting op neuten; bewaard lelievormig ijzerbeslag van de vleugeldeur. Zijgevels van midden- en zijbeuken en het gehele koor geritmeerd door spitsbogige tweelichten, sluitingen van transept voorzien van analoge drielichten, nevenkoren met telkens één oculus met vierpas ten oosten, doopkapel met lancetvensters en nevengebouwen met al dan niet gekoppelde, betraliede spitsboogvensters en rechthoekige deuren in hardstenen omlijstingen met afgeronde bovenhoeken op neuten. Alle vensters zijn gevat in geprofileerde omlijstingen.

Grotendeels bepleisterd en beschilderd interieur met basilicale opstand. Hardstenen zuilen op achtzijdig basement en met dito imposten dragen geprofileerde spitsbogige scheibogen. Ook bij de openigen van kruising en transeptarmen komen gelijkaardige bogen voor. Overkluizing van de middenbeuk door middel van een beschilderd houten spitstongewelf, waarvan de houten ribben opzij rusten op beschilderde kraagstenen in de vorm van engelen met wapenschilden. Dezelfde situatie in de transeptarmen. Gelijkaardige overkluizing van het koor, uitlopend in bepleisterde en beschilderde colonnetten met bladwerkkapiteeltjes. Analoge doch eenvoudiger, tudorboogvormige overkluizing van de zijbeuken. Kruising met gelijkaardig kruisribgewelf rustend op bepleisterde en beschilderde bundelpijlers op hardstenen basement. Er komen bepleisterde en beschilderde, van een hardstenen basement voorziene halfzuilen voor bij de eerste travee van de middenbeuk ten westen, de vierde travee van de middenbeuk ten oosten en bij de bogen tussen zijbeuken en transept. Beschilderd en bepleisterd kruisribgewelf boven de orgeltribune.

Mobilair

Uit de oude kerk: beelden: in 1969 aan een Valkenswaardse antiquair verkochte, later teruggegeven, in 1982 gestolen en nadien teruggevonden Sint-Trudo (Limburg, 1520-30, gerestaureerde eik zonder polychromie, niet tentoongesteld), Sint-Anna-ten-Drieën (laatgotisch beeld, met moderne grijze overschildering en vergulding, wiens aanwezigheid mogelijk een verband heeft met het Sint-Anna-altaarbeneficie dat circa 1558 voor het eerst in de kerkregisters opduikt, Limburg, omgeving van Jan van Steffesweert, circa 1530), Heilige Maagd (17de eeuw, gepolychromeerd), Sint-Lucia (Zuidelijke Nederlanden, omgeving van de Luikse beeldhouwer Jean Delcour, begin 18de eeuw, met moderne polychromie), Sint-Sebastiaan (Limburg, atelier van de Meester van Oostham, 1530-40, vernieuwde polychromie), Sint-Rochus (Limburg, Meester van Oostham, 1530-40, vernieuwde polychromie), gepolychromeerd neogotisch kruis met laatgotische Corpus Christi (Limburg, Hasselt, 1520-30, polychromie vernieuwd) en verguld houten Jezus aan het kruis op de calvarieberg (Maasland (?), circa 1530).

Twee begin 20ste eeuw herschilderde, gemarmerde en gepolychromeerde houten barokke zijaltaren met portiekvormige bovenbouw met Corinthische zuilen die een afgerond fronton dragen, links toegewijd aan de Heilige Maagd, met op altaartafel medaillon met voorstelling van op maansikkel staande Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekte Ontvangenis die de slang vertrapt en nis met genoemd beeld van Heilige Maagd, rechts toegewijd aan Sint-Lucia, met op predella in reliëf voorstelling van Brandend hart met doornenkroon en kruis, op altaartafel medaillon met voorstelling van de heilige en nis met genoemd beeld van Sint-Lucia (begin 18de eeuw).

Twee van de oorspronkelijk drie eiken biechtstoelen in een mengeling van rococo en Lodewijk XVI-stijl door de Zonhovense meester-schrijnwerker Hubertus Stesmans, in 1786 voor 368 guldens aangekocht.

Doopvont in rood en geel koper (eind 18de eeuw, Lodewijk XVI-stijl), met drie rustende leeuwtjes onder de ronde voet, balustervormige stam met knoop in vaasvorm, voorstelling van Sint-Jan-de-Doper op het deksel, rond bol van deksel slang van het Paradijs met de appel van goed en kwaad; op de vier hoeken met maskers versierd, hardstenen bekken van een oudere doopvont uit de 12de eeuw.

Orgel van Pereboom & Leyser (Maastricht, in 1884-86 gebouwd in een bestaande 17de-eeuwse orgelkast ), in 1890 door hen gedemonteerd, in 1892 door hen herplaatst en in 1946 hersteld en omgebouwd, waarbij het bovendeel van de orgelkast werd verwijderd omwille van een roosvenster; eclectische eiken orgelkast met acanthusversiering bovenaan (waarschijnlijk uit de tweede helft van de 19de eeuw); grote klok, genaamd de Heilige Familie, van 1871, gegoten door Severinus Van Aerschodt; kleine Sint-Trudo-klok (1823) door Regnand en F. Laiville.

Voor de nieuwe kerk: neogotisch hoofdaltaar van hardsteen en Franse steen met beelden van God de Vader en de vier evangelisten, tabernakeldeurtje van koper en email met evangelisten en opschriften alsook eiken retabel met beelden van Sint-Norbertus van Prémontré, Onze-Lieve-Vrouw van de Rozenkrans, Sint-Clara en Sint-Jan-Berchmans, waarboven een Calvariegroep, in 1895 besteld door pastoor Germanes, gemaakt door het atelier van Jan en Fons Custers (Eindhoven) en geplaatst vóór de wijding van de kerk. Gepolychromeerde Christus aan het kruis boven deur van zuidportaal (periode?).

Twee neogotische eiken koorbanken, dito orgeltribune en binnendeur van westportaal met figuratief glas in lood met in bovenlicht de inscriptie: ST. TRUDO/ GERMANES/ HELCHTEREN/ 18 [en] 1997/ KERKWIJDING.

Drie verdwenen glasramen in het koor, naar ontwerp van Germain Jaminé, broer van provinciaal architect Léon Jaminé (1895-96), vervangen en aangevuld met nieuwe, figuratieve glasramen in koor en dwarsbeuken, naar ontwerp van L.C. Crespin, doch uitgevoerd door de Brusselse glazenier F. Crickx, wegens ziekte van de ontwerper (bestek van 1948): linkerraam in koorsluiting met voorstelling van Onz-Lieve-Vrouw van de Rozenkrans met Heilige Norbertus, rechterraam met de parochiepatronen Sint-Trudo en Sint-Lucia, centraal een voorstelling van de verschijning van Christus aan de Heilige Margaretha Maria Alacoque, dwarsbeuken met voorstellingen van Sint-Jozef en Sint-Lambertus; glasramen in koortraveeën met druiven en korenaren; westelijk roosvenster met cherubijnen rond duif, zegenende hand en kruis; boven noordelijk zijaltaar van Onze-Lieve-Vrouw, glasraam met kelk en de letters ST; boven zuidaltaar van Heilige Lucia, glasraam met doorboord brandend hart; glasramen van middenbeuk en zijbeuken met bloemen en bladeren.

Beschilderde gipsen beelden van de Heiligen Antonius van Padua, Rochus, Theresia van Lisieux, Trudo, Barbara, Sebastiaan, Onze-Lieve-Vrouw van Smarten en van Lourdes, twee Heilig Hartbeelden waarvan één onder neogotisch houten baldakijn en één Heilig Hart van Onze-Lieve-Vrouw onder dito baldakijn; neogotische gepolychromeerde gipsen (?) kruisweg.

Buiten de kerk: grafsteen van E.H. Vossius van Hasselt met verdwenen opschrift.