De Stenen Molen of Klockemolen is gelegen langs de historische hoofdweg Avelgemstraat. Hij werd in 1798 – het bouwjaar is in sierlijke baksteen aangebracht op de kuip – gebouwd aan het uiteinde van de toenmalige dorpskom, op 300 meter van de kerk. De meest gangbare benaming "Ste(n)en Molen" is reeds aangeduid op de Vandermaelenkaart (rond 1850). De windvang vormde een probleem voor de bakstenen grondzeiler, en vermoedelijk rond 1890 werd hij verhoogd tot een stellingmolen. In de plaats van een houten of ijzeren stelling, kwam er een bakstenen molenomgang met sierlijk portaal rondom de benedenverdieping van de romp. De uitzonderlijke typologie met klokvorm die zo ontstond, wordt vermoedelijk weerspiegeld in de benaming Klockemolen in de volksmond. De Stenen Molen vormt - samen met de ongeveer 300 meter westelijker gelegen Houten of Mortiersmolen (Tweemolenstraat) – nog de enige getuige van het tiental windmolens dat Zwevegem ooit telde. Beide molens zijn niet toevallig gelegen op een hoogte van 32 meter (kerk gelegen op 26 meter).

Het grote, veelzijdige hoekperceel van de Stenen Molen is gevat tussen de Avelgemstraat, de Acacialaan ("chemin nr. 26" op de Atlas der Buurtwegen, rond 1845), de latere Tweemolenstraat en het ten zuiden aansluitende, onbebouwde tuinperceel. De molen neemt de zuidwestelijke hoek van het deels omhaagde (liguster) en verder onbebouwde (grasperken) perceel in. Ten noordwesten van de molen loopt de gekasseide molenweg (parallel met de Avelgemstraat) naar de poort van de molen. Op de smalle strook tussen deze oprit en de Avelgemstraat bevond zich tot het midden van de 20ste eeuw de kleine en lage molenaarshoeve.

Historiek

In 1798 bouwden Jan de Kimpe en dokter Jan Ferdinand de Bal uit Zwevegem de Stenen Molen. Volgens de kadastrale legger betaalden zij in 1801 nog geen belastingen voor de recent gebouwde molen. In de Franse Tijd werd het bouwen van molens geliberaliseerd. De afschaffing van het octrooi om een molen te mogen bouwen en ook het opheffen van ambachten, zoals dit van metsers en molenaars, vereenvoudigde dergelijke projecten. Een merkwaardig gegeven voor deze periode is dat er in de Stenen Molen enkele 16de-eeuwse grafzerken van priors van het Kortrijkse klooster van Sion bewaard zijn in de vloerbedekking. Dit klooster was een jaar eerder, in 1797, door de Fransen afgeschaft. Kenmerkend voor vroege molenrompen (einde 18de eeuw – eerste helft 19de eeuw) zijn de muuropeningen in vier registers boven elkaar gesteld. De windvang voor deze bakstenen grondzeiler vormde mogelijk al vlug een probleem. Het primitief kadasterplan (rond 1835) toont heel wat bebouwing dicht bij de molen. Latere prentbriefkaarten geven lage (arbeiders)woningen aan in de omgeving. Vermoedelijk rond 1890 werd de grondzeiler dan ook verhoogd tot een stellingmolen. De inscriptie "Gustaf / Deconinck / M / Deerlijk/ 1890" op de bovenkant van de koningsspil in het verhoogde deel van de molenromp vormt een aanwijzing voor deze datering. Bij de verhoging van de molenromp werden aan de vensterregisters bovenaan oculi toegevoegd. Aan de zuidzijde kreeg de molenomgang ook een oculus. Blijkens een prentbriefkaart was de molenomgang boven de getoogde vensters nog voorzien van bovenlichtvensters (later dichtgemetseld, bouwsporen vermoedelijk niet meer leesbaar).

Mogelijk werd de graanmolen pas bij de verhoging tot stellingmolen en uitbreiding met een bakstenen molenomgang ook uitgerust als olieslagerij. De oliemolen omvatte twee koppels rondgaande, verticaal draaiende pletstenen of kollergangen en een slagwerk met drie laden met stampers of heien. Om olie te winnen uit oliehoudende zaden (zoals lijnzaad) werden deze geplet met de pletstenen en geperst met het heiwerk. Eén kollergang was centraal in de molen opgesteld, een tweede in de molenomgang. Er was ook een builmolen op de benedenverdieping. Molenaar François Vercleyen (1909-1926) brak een koppel pletstenen en het heiwerk uit. Het interieur van de molen toont vandaag geen sporen meer van de met de wind aangedreven oliewinning. Links en rechts van de toegangspoort zijn wel twee imposante pletstenen opgesteld (sinds de restauratie van 1990-1994 liggen deze op de grond). Ze vormen belangrijke relicten van de gecombineerde olie- en graanmolenfunctie. Verder was er op de begane grond ook een haverpletter en een graanreiniger. Vanaf de bovenliggende meelzolder werden haver en graan in deze machines gegoten. De molenomgang werd verder ook gebruikt voor de stockage van graan. Op de steenzolder waren er drie koppels maalstenen.

De opeenvolgende molenaars gingen de concurrentiestrijd met de opkomende mechanische maalderijen aan met alternatieve energiebronnen en verbeteringen aan de wieken. Op het einde van de 19de eeuw of rond de eeuwwisseling (molenaar Lambrechts, vóór 1902) werd ten noorden van de molen een stoommachine gebouwd om het binnenwerk van de molen mechanisch aan te drijven. In het aansluitende grasperk is de natuurstenen (?) funderingsplaat van de stoommachine bewaard. Het gebouwtje onder lessenaarsdak was tegen de molenomgang aangebouwd. De bijhorende schoorsteen vormde een beeldbepalend element bij de molen. Rond 1928 verving molenaar Gustaaf Derycke de stoommachine door een elektrische motor in de molenomgang (met behoud van de overbrengingsas van de stoommachine). In 1929-1930 werden ook de aanbouw en de schoorsteen afgebroken. Ook aan de wieken werden verbeteringen aangebracht. In 1909 was reeds één houten ‘pestelroede’ vervangen door een geklinknagelde metalen roede van het Ruddervoordse bedrijf Verhaeghe. Rond 1929 verving molenaar Derycke ook de tweede roede door een Verhaegheroede. In 1935 werden de wieken voorzien van het midden jaren 1920 in Nederland geïntroduceerde wiekverbeteringssysteem met gegalvaniseerde zinken of aluminiumplaten van A.J. Dekker. Een brand in 1945 kon vlug bedwongen worden, en beschadigde enkel de plankenvloeren. In de daaropvolgende jaren werd een moderne cilindermolen geplaatst, die zowel met de wind als met de elektromotor kon worden aangedreven. Hierbij moest de vloer van de meelzolder verlaagd worden tot onder het niveau van de stelling. Ook de tweede kollergang en de traditionele maalgangen werden uitgebroken. Rond 1948 werd de cilindermolen uitgebreid van vier naar zes passages, waardoor de koningsspil onder de zolder van de steenzolder moest worden afgezaagd. Met de wind malen was nu onmogelijk. De mechanisch maalderij bleef in werking tot de verkoop van de inboedel in 1959.

In 1955 werd de Brusselse vzw De Vrienden van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen eigenaar van de sinds 1942 als monument beschermde molen. In 1958 (en mogelijk ook in 1963) herstelde deze vereniging de buitenzijde van de molen. Hierbij werd het wiekenkruis vervangen door de roeden van een molen uit Werken. De verdekkering werd vervangen door traditionele windplanken. Sindsdien bleef het wiekenkruis van de non-actieve molen steeds naar het oosten gekeerd, ongeveer boven de monumentale toegang in de molenomgang. In 1979-1980 liet de gemeente - vanaf 1974 eigenaar door schenking - dringende instandhoudingswerken uitvoeren. Ook na de restauratie in 1990-1995 (firma Cottenier uit Aalbeke, architect Paul Windels) kon de molen niet opnieuw gekruid worden of draaien. Wel werd de kap hersteld en kwamen er nieuwe wieken (gelaste roeden van Derckx Konstruktie uit het Nederlandse Wessem), een nieuwe staart, spruit en trekarmen. Het baksteenmetselwerk werd hersteld en – naar het traditionele, ruim met foto’s en prentkaarten geïllustreerde beeld – opnieuw witgeschilderd. In het interieur werd het onderste deel van de koningsspil opnieuw aangebracht.

Na het stopzetten van de mechanische maalderij (1959) begon een moeilijke zoektocht naar een duurzame (her)bestemming voor het monument. Periodiek werden er tentoonstellingen gehouden en rond 2000 was de Stenen Molen even de locatie van een Wereldwinkel en een kunstproject. In 2016 werd een beheersplan opgemaakt met het oog op onderhoud, herstel en restauratie van de molen. Vanaf 2014 waren er plannen voor een nieuwe restauratie van de molen. De wieken liepen schade op door een storm in februari 2016. In 2019 werd een nieuwe restauratie opgestart (Adriaens Molenbouw uit Weert, Nederland, architect Paul Groen). De kap, de wieken en de staart werden verwijderd. In februari 2020 werden de herstelde kap (bewaarde gietijzeren askop) en staart teruggeplaatst.

Beschrijving

De hoge bakstenen molenromp (hoogte 17,20 meter) is op de begane grond omringd door de molenomgang (hoogte ongeveer 5,50 meter), waardoor de kenmerkende klokvorm ontstaat. Even kenmerkend is de witgekalkte baksteenbouw boven zwart geschilderde plinten (baksteenformaat 22 x 10 x 6 cm). Het metselwerk is verstevigd met diverse types metalen muurankers. Traditioneel waren ook de strekken van de vensters, de omlijstingen van de oculi en de ankers zwart geschilderd. De stellingmolen is gevat onder een gebroken kap met wolfsdak, geprofileerde voor- en achterbaard. De nok is aan de staartzijde bekroond met een makelaar en een windwijzer (wapenschild Zwevegem ter vervanging van haantje). De kap is gedekt met gekloven eikenhouten schaliën. De brede dakoverstek rust op geprofileerde houten modillons.

De molenomgang van anderhalve bouwlaag is aan de oostzijde opengewerkt door een monumentale poort. De korfboogpoort is gevat in een rondbogig boogveld in een geblokte omlijsting. Dit portaal in blauwe of gesinterde klompjes (klein baksteenformaat 14-15 x 6-7 x 3-3,5 cm) is geflankeerd door dito vlakke pilasters. Deze pilasters zijn ontdubbeld in witgeschilderde geblokte pilasters van gewoon baksteenformaat. Boven de poort is er een nis in een omlijsting van dito kleine steentjes. Fotomateriaal en de recentere steentjes geven aan dat deze nis een vroeger bovenlicht vervangt. De oude eikenhouten vleugelpoort bewaart de ijzeren handkruk, het dito slotplaatje en een kattengat. Aan de westzijde worden de witgeschilderde geblokte pilasters herhaald, aan weerzijden van een venster. De afwijkende vorm van dit venster en de afwezigheid van diefijzers wijzen op een vroegere toegang. De brede getoogde vensters van de molenomgang (vijf oorspronkelijke vensters) zijn gevat in een verdiepte omlijsting onder strek. Ze zetten aan op een brede bakstenen afzaat. De geschilderde houten schuifvensters met kleine roedeverdeling zijn voorzien van verticale diefijzers. In het metselwerk zijn de ijzeren luikduimen van vroegere luiken verankerd. Aan de zuidzijde steekt een oculus in een kopse omlijsting. Het ijzeren raam met diagonale roedeverdeling is beveiligd met diefijzers. Boven een blinde halve verdieping kraagt de molenomgang met enkele kopse baksteenlagen uit. Daarboven kraagt nog eens het betonnen platform van de stelling uit. Daartussen zit een zwart geschilderde metalen band waarop de ijzeren wielen van het kruiwerk lopen. De stelling - van waarop de wieken gezeild en de molenkap gekruid worden - is afgeboord met een gietijzeren balustrade. Het gietijzeren kruiwerk is bewaard. Onder de balustrade zitten de ijzeren ‘kikkers’ waarin de kruiketting haakt.

Op de benedenverdieping is de molenromp – de oorspronkelijke buitenmuur - onder meer doorbroken door twee korfbogige muuropeningen onder geprofileerde waterlijst. Deze korfbogen vormen de vroegere toegangen tot de molen, die later omringd werd met de molenomgang. Er is ook een latere, rechthoekige doorgang. Boven de stelling is de molenromp opengewerkt door vier registers van boven elkaar gestelde getoogde deuren en vensters in een verdiepte omlijsting. Deze smallere muuropeningen geven het niveau van de eerste zolder (meelzolder met houten vleugeldeuren naar de stelling), de tweede zolder (steenzolder met houten schuiframen met kleine roedeverdeling, oorspronkelijk wellicht zonder luiken), de derde zolder (dito ramen met luiken) en de later toegevoegde vierde zolder (beglaasde oculi) aan. Links en rechts van het venster van de tweede zolder (boven de poort van de omgang) is het jaartal "17 / 98" aangebracht in koppen van blauwe of gesinterde klompjes (vooruitspringend metselwerk). Deze kleine baksteentjes hebben mogelijk hetzelfde formaat als de poortomlijsting in de molenomgang.

Interieur. Aan de binnenzijde van de romp zijn enkele nissen bewaard, onder meer een naar boven toe versmallende kaarsnis. De omgang – net zoals het volledige interieur witgekalkt - is binnenwerks 2,30 meter breed. De overspanning door bakstenen tongewelven op ijzeren I-balken wordt afgewisseld met recentere betonnen, vlakke gewelven tussen dito I-balken. In de vloer van de omgang zijn de 16^de-eeuwse grafzerken van het klooster van Sion bewaard. De vensters van de omgang zijn aan de binnenzijde gevat onder lateien. In de romp steken boven de begane grond enkele houten moerbalken die elkaar kruisen. Op de kruising rust de herstelde koningspil (om doorbuiging te vermijden ondersteund door een balk vanaf de grond).

Op de zolders is er telkens een kruising van meerdere houten moerbalken. In het metselwerk zijn deze balken soms ondersteund met ijzeren I-profielen. Op de tweede zolder (steenzolder) is één gedemonteerde molensteen bewaard. De oorspronkelijke koningsspil is er op circa één meter van de zoldering afgezaagd. Het houten sterwiel rond de koningspil is bewaard. Naast de verdwenen molenstenen dreef dit ook het bewaarde sleepluiwerk aan (luiwiel met autoband ter vervanging van kamwiel). Op de derde zolder is de as met vier handspaken - voor het uittrekken van de staakijzers - bewaard. Op de verhoogde kapzolder bevindt zich het zwaardere bovendeel van de koningsspil met inscriptie "Gustaf / Deconinck / M / Deerlijk/ 1890" (net onder de zoldering van de derde zolder sluit het vermoedelijk oudere en smallere deel van de spil aan via een liplas). De zetelkapconstructie, vermoedelijk van rond 1890, is intact bewaard. Bij dit zetelkruiwerk wordt de molenkap gedragen door centrale ringen en door kruirollen (drie aan de kop, twee aan de staart, telkens vier aan de zijkanten) die op een houten kruivloer op de rand van de molenromp lopen. Het vangwiel telt 52 kammen. Het kroonwiel bovenaan de spil telt 34 kammen. De oculi op de kapzolder zijn aan de binnenzijde voorzien van een houten raampje en gevat in een steekboognis.