Beschermd als monument bij Ministerieel Besluit op 3 november 2003. Ingeplant op de zandheuvel aan de Schelde (tussen nummer 23 en nummer 24)

Historiek

Oudste vermelding van een kerk in 1098. Volgens een akte van 1098 draagt Manasses, bisschop van Kamerijk, de rechten van de kerk over aan het kapittel van Onze-Lieve-Vrouw van Kamerijk. De oude kerk werd in de 12de eeuw vervangen door een romaans gebouw. De naam Sint-Gertrudis wordt voor het eerst vermeld in 1494. In 1579, 1604 en 1679 door brand geteisterd. In 1857 werd besloten de te klein geworden kerk te vervangen door een nieuwe kerk. De oude kerk ingeplant centraal op de Markt werd gesloopt in 1868, na de bouw van een nieuwe kerk ten noorden van het Marktplein op de plaats van de oude herberg Den Bonten Os.

Bouw van een nieuwe kerk naar ontwerp van 1861 van Louis Minard (Gent). De werken werden uitgevoerd door aannemer P. Ghislain Claude (Gent). Eerstesteenlegging door de bisschop van Gent op 2 oktober 1861. De kerk, echter nog zonder toren, werd ingewijd op 24 september 1866 door mgr. Henricus Franciscus Bracq, bisschop van Gent. Voltooiing van de toren in 1867.

Beschrijving

Driebeukige basilicale kerk in eclectische stijl met een lengte van acht traveeën, uitlopend op een ronde apsis. De westtoren met vierkant grondplan (1 travee breed en diep) is de module voor de kerk. Door het gebruik van hoektorens versmalt de westtoren eens boven het dak tot een achthoekige toren met smalle galmgaten. De hoofd- en zijbeuken springen na de eerste travee beperkt naar buiten. De verspringing wordt geaccentueerd door hoektorentjes. Een met leien belegd zadeldak overspant de hoofdbeuk en een lessenaarsdak de zijbeuk. Enkel ter hoogte van de eerste travee (façade) is het lessenaarsdak vervangen door een zadeldak. De hoektorens op de westtoren hadden oorspronkelijk identieke daken als het torendak doch werden in 1968 door de huidige vereenvoudigde constructies vervangen.

De bakstenen kerk wordt geaccentueerd met een plint, raamomlijstingen en monelen in hardsteen en zandstenen hoek- en raamblokken. Rondboogfriezen en muizentandfriezen accentueren de gevel net onder de dakrand en de balustrade van de toren. De muurankers zijn rijk uitgewerkt en dateren de kerk 1863.

Interieur

Interieur in neoromaanse stijl met ronde scheidingsbogen, ronde kruisribgewelven, ramen en nissen. Opvallend is de hoge ruimte en het terugdringen van de architectuur met ramen en bogen tot een absoluut minimum. Het grondplan toont een driebeukige kerk met basilicale opbouw en aansluitend 12 zijkapellen verdeeld over de zes traveeën van de benedenkerk. De kapellen zijn overwelfd met kleine tongewelven. De gepleisterde kolommen rusten op geprofileerde hardstenen plinten. Fijne schalken overspannen de volledige hoogte der beuken en lopen bijna ongemerkt via een kapiteeltje uit in de kruisribgewelven. De ronde kruisribgewelven worden boven het koor ingeruild voor stergewelven (2 traveeën). Het triforium, niet meer dan een balustrade, is eveneens gedecoreerd met rondbogen. De triomfboog tussen schip en toren wordt geaccentueerd door een geschilderde banderol met het opschrift "Haec est domus domini firmiter aedificata". Elke versiering van ramen en deuren gebeurt steeds door geprofileerd pleisterwerk met een rondboogvorm.

De torenromp is volledig hol en een oculus en een rondboogvenster verlichten het doksaal. In vloeren en gewelven van de toren zijn ronde openingen uitgespaard, afgedekt met een houten luik.

Glasramen, aangebracht in verschillende perioden. Links en rechts van het koor werden in 1907 neogotische glas-in-loodramen geplaatst, een gift van de familie Libbrecht en vervaardigd door J. Casier (Gent). Twee glasramen in het koor boven het koorgestoelte werden geschonken door de familie Schollaert in 1910, zij sierden de bovenste delen van de ramen want onderaan waren de ramen verborgen achter een roodfluwelen gordijn zodat bepaalde families van daar de mis konden horen, de onderste delen werden pas gedicht na de Tweede Wereldoorlog. In 1911 werden nog twee ramen geschonken: een raam in een zijkapel door de Z.E.H. Deken Noterman en een raam voor de kapel van Sint-Jozef door de familie Matthijs. Alle ramen bevatten voorstellingen van heiligen, profeten, oud testamentische figurentaferelen uit de Bijbel, ook deze die in de jaren 1940 mogelijks naar gewijzigd ontwerp van H. Coppejans werden geplaatst.

Mobilair

Schilderijen. De miraculeuze mis van de Heilige Gregorius, geschilderd op paneel, eind 15de eeuw, voorheen toegeschreven aan Hugo Van der Goes, geschonken door burggraaf H. Vilain XIIII bij zijn huwelijk in 1841. De onthoofde Johannes de Doper (Vlaamse School), 17de eeuw. De verschijning van Jezus aan de apostelen door G.B. Paggi (Genua), eind 16de-begin 17de eeuw. Visioen van de Heilige Gertrudis van Nijvel, eerste helft 17de eeuw. Tenhemelopneming van Maria door Bertolotti (Genua), gedateerd 1686 of 1684. Heilige Carolus Borromeüs geeft de communie aan een pestlijder, 17de eeuw. Kopie naar Van Dyck's kruisiging, 18de eeuw. Heilige Familie, 18de eeuw. Gertrudis van Nijvel, 18de eeuw(?). Bewening van 1859 door Jozef Pauwels (Sleidinge), geschonken in 1866. "Maria van Lourdes", 19de eeuw, de Vlucht naar Egypte van Fanny Geefs-Corr, gedateerd 1869, Heilige Barbara door Karel Ooms van 1868. Enkele rouwborden (obiits).

Beeldhouwwerk. Christusbeeld uit de 17de eeuw(?). Gepolychromeerd houten beelden: Heilige Sebastiaan uit de 17de eeuw, Heilige Jozef met kindje Jezus uit de 18de eeuw, Sint Anna en Maria (18de eeuw), Heilige Carolus Borromeus uit de 18de of 19de eeuw, afkomstig uit de oude kerk. Twaalf beelden van de apostelen op identieke sokkels met naam, onder baldakijn op de pijlers van het schip. Heilige Bartholomeus, tweede helft 19de eeuw. Kruisweg met neogotische gepolychromeerde reliëfs van de hand van Aloïs De Beule geplaatst in 1908, onder elke statie hangt de naam van de parochiaan die de specifieke statie betaald heeft.

Het hoogaltaar, afgewerkt in 1877 door het atelier F. Dumon (Brugge) is een imposant, rijkelijk gedecoreerd retabel in felle kleuren, en bestaande uit verschillende registers. De altaartafel rust op hardstenen kolommen. Boven de altaartafel flankeren twee knielende engelen een vierlob. Het volgende register toont de Zending der apostelen, Het Laatste Avondmaal en de Aanbidding der wijzen. Hierboven prijkt de verschijning van het hart van Jezus aan de Heilige Margaretha Maria Alacoque. Het tafereel is omgeven door onder andere Heilige Ignatius van Loyola, Heilige Bernardus van Clairvaux en Clara. Het geheel wordt bekroond met een calvarie.

Neogotische zijaltaren geplaatst in 1872. Kleurrijk gedecoreerd rechterzijaltaar gewijd aan de Heilige Gertrudis, met tabernakel en torenlampion en vier heiligenbeelden. Heilig Gertrudisbeeld naar ontwerp van Mathias Zens (Gent) later toegevoegd. Eenzelfde opbouw en decoratie bij het linkse Onze-Lieve-Vrouwaltaar, waarvan het Onze-Lieve-Vrouwebeeld dateert van 1870 en afkomstig is uit het atelier van de Antwerpse beeldhouwer Jozef Geefs.

De verschillende zijkapellen bevatten allen een eigen altaar. In 1913 wordt de plaatsing van twee zijaltaren goedgekeurd.

Neogotische koorgestoelte uit blank hout, gedecoreerd met briefpanelen, florale motieven, leeuwen en musicerende engelen, geplaatst in 1880 door F. Dumon. Stilistisch aansluitend bij het koorgestoelte. Nissen werden gevuld met engelen. Links en rechts van het altaar een beeld van een knielende engel met banderol. Het schrijnwerk behield zijn oorspronkelijk hang- en sluitwerk.

Communiebank in witte steen, geplaatst in 1869, panelen gedecoreerd met afbeeldingen en symbolen uit de Bijbel. 18de-eeuwse eiken preekstoel, rijk gedecoreerd met florale en plantaardige motieven, de vier kerkvaders, emblemen der apostelen, putti, werd overgebracht uit de oude kerk. Drie figuren, Sint-Gertrudis, haar zuster de Heilige Begga en een engel, ondersteunen de kuip, twee engelen dragen de klankkast.

Vier neogotische biechtstoelen, van het atelier van F. Dumon uit 1882, opgesteld in de zijkapellen waardoor ze slechts van één zijde gebruikt kunnen worden, rijk gedecoreerd met plantmotieven, architecturale elementen, heiligenbeelden en Christusmonogrammen.

Twee 18de-eeuwse opbergkasten, overgeplaatst uit de oude kerk, één van beide is spaarzaam gedecoreerd met rocaille-elementen. In het koor staan vier 19de-eeuwse stoelen opgesteld (mahoniehout?) met fluwelen bespanning.

In de zijkapellen, twee blankhouten naamhouders met de opeenvolgende namen van pastoors en onderpastoors. Eén van beide is rijk gedecoreerd door de suggestie van een baldakijn met draperieën en een serafijntje. Boven het uitgewerkte namenbord een wapenschild met allegorische objecten.

Fraai 17de-eeuwse crucifix in linkerkapel. Het doksaal werd opgetrokken uit blauwe en witte steen in neogotische stijl. Onder het doksaal flankeren twee 19de-eeuwse beelden van de Heilige Eligius en Heilige Johannes de hoofdtoegang tot de kerk. Ook hier bleef het authentieke schrijnwerk aanwezig. Anno 1895 wordt het orgel van Pierre Schyven geplaatst; de orgelkast in 1901 toegevoegd. Het sobere instrument beslaat beide wanden van de toren, tussen lichtopening en muren van het schip. Zo komt de opengewerkte toren maximaal tot zijn recht. Het muziekinstrument werd door de firma Loncke (Esen) gemoderniseerd. Doksaal en toren kunnen beklommen worden met een hardstenen wenteltrap.

De witmarmeren doopvont uit de oude kerk (circa 1700?), doet momenteel dienst als wijwatervat achteraan in de kerk. De sacristie behield zijn mooie wit-zwart marmeren vloer evenals de blankhouten wandkasten en een wasbak circa 1900.