Georiënteerd, grotendeels neoromaans bedehuis van het basilicale type, gelegen te midden van de centrumbebouwing met omlopend pad begrensd door witgeschilderde bakstenen tuinmuren boven gepekte plint (wellicht 19de-eeuws na de afschaffing van het 'oud kerkhof', op de Atlas der Buurtwegen van 1846 zijn de tuinmuren reeds aangegeven, zie Burg zonder nummer en Breidelstraat zonder nummer). Ten oosten van het kerkkoor, Heilig Hartbeeld van 1926.

Geschiedenis van de kerk

In de 9de eeuw zou een 'Karolingische centraalbouw' opgetrokken zijn ter bewaring van de relieken van Sint-Donaas. De oorspronkelijke kerk was toegewijd aan Sint-Jan. In 1834 wordt (het klooster van) Torhout aan Anscharius, bisschop van Hamburg geschonken. In 870-879 zou er een verwoesting van het klooster door de Noormannen geweest zijn. In 1073 wordt onder impuls van graaf Robrecht de Fries (1029/1032-1093) een kapittel gesticht te Torhout. De centraalbouw wordt in de 11de-12de eeuw vervangen door een driebeukige romaanse kruiskerk met monumentale westtoren in plaatselijk gewonnen veldsteen (zie maquettes in de kerk). De toren dateert van de late 12de eeuw. Tijdens de godsdiensttroebelen van de 16de eeuw wordt de Sint-Pietersbandenkerk zo zwaar getroffen dat ze in 1617-1623 op de Romaanse toren na, volledig herbouwd moet worden. Volgens bepaalde bronnen wordt de vieringtoren hierbij omgebouwd tot westtoren. De kosten van de herbouw worden gedeeld tussen het kapittel, de schepenbank van Torhout-Binnen en die van Torhout-Buiten. In 1695 plundering van de kerk door Franse troepen. In 1774-1775 wordt de oude beiaard vervangen door een nieuwe met 36 klokken, gegoten door de Brugse klokkengieter Dumery (de eerste specifieke vermelding van een stadsbeiaard dateert van 1736). In 1782 wordt het kerkinterieur in barokke stijl gewijzigd. In 1816 moet de kerk gesloten worden wegens instortingsgevaar, herstellingen in 1818-1823.

In 1845 wordt de kerk uitgebreid met twee zijbeuken volgens de plannen van provinciaal architect Pierre Buyck (Brugge) (mutatieschets van 1851). De romaanse toren krijgt een vrij hoge spits. Circa 1850 worden een vijftal kleine huisjes voor de kerk afgebroken (de huisjes zijn nog aangeduid op de Atlas der Buurtwegen): zo komt de westgevel vrij te staan en ontstaat een klein pleintje voor de kerkingang, vanaf 1871-1874 met aanplantingen en een gietijzeren hekwerk (verbreding van de Zwanenstraat in 1863). Volgens een mutatieschets van 1887 worden de huizen ten oosten van het kerkkoor afgebroken (zie Beerstraat). In 1893 plaatsing van een Anneessensorgel.

In 1898-1899 wordt de romaanse westtoren door de architecten Hendrik Geirnaert (Gent) en Thierry Nolf (Torhout) gerestaureerd (zie archief KCML). Tijdens de voorbereiding van de werken worden de funderingen van een portaal ontdekt. Voor de reconstructie ervan wordt zowel veldsteen afkomstig van afbraakwerken als nieuw gewonnen veldsteen uit de omgeving van Torhout gebruikt. Op het einde van de Eerste Wereldoorlog (15 oktober 1918) wordt de 12de-eewse toren door het terugtrekkende Duitse leger gedynamiteerd. Voor de historiserende wederopbouw van de toren in 1922-1923 (bouwplan van 1921, zie afbeelding) maakt architect Thierry Nolf gebruik van zijn restauratieontwerp van 1898. Hierbij wordt ook het eerste deel van de romaanse zijbeuken gereconstrueerd (niet meer aanwezig sinds de 17de eeuw). In de periode 1923-1939 krijgt de kerk nieuwe glasramen, een communiebank gesculpteerd door Gaston Verlinde (Torhout) en een doopvont naar ontwerp van Willem Nolf.

In mei 1940 wordt de kerk door Duitse brandbommen getroffen en brandt ze volledig uit. De in 1922-1923 heropgebouwde toren en de flankerende begintraveeën worden hersteld; de rest van het ruïneuze schip en het koor worden afgebroken en na hevige discussies (zie archief KCML) vervangen door een neoromaanse kerk naar ontwerp van architect Willem Nolf (Torhout) (bewaard bouwplan van 1941, zie afbeelding). De bouwwerken slepen aan tot 1953-1955 (mutatieschetsen van 1958 en 1959). In 1991 wordt een nieuwe beiaard geplaatst, naast de drie klokken die in 1948 de vooroorlogse klokken vervingen. Restauratie van heropgebouwde toren in 1999-2000.

Beschrijving

De plattegrond ontvouwt: vijfbeukig kerkgebouw met transept (1953-1955), westtoren (1922-1923) met vooruitspringend westportaal en aansluitende 'zijbeuken' van de kerk van 1922-1923, met aansluitende noord- en zuid(zij)portalen.

Materiaalgebruik: veldsteen. Deze veldsteen werd traditioneel gewonnen in de omgeving van Torhout. Mogelijk is het kerkdeel van 1922-1923 nog gebouwd in Torhoutse veldsteen (recuperatie van stenen bij de herbouw ?). Het schip met dwarsbeuk en koor (1953-1955) is duidelijk gebouwd in een ander type, niet in Torhout gewonnen (veld)steen zie kleurverschil. Leien zadel- en schilddaken.

Monumentale, herbouwde 'Romaanse' toren op vierkante basis voorzien van steunberen op de hoeken. Portaal, gebouwd tegen twee afgeschuinde steunberen, waartussen rondboogfries; hierboven drie gekoppelde rondboogvensters. Achtzijdige klokkenverdieping verlevendigd met gekoppelde blindnissen en doorbroken door rondbogige galmgaten met deelzuiltjes gevat in rondboognis; leien spits met wijzerplaten en kruisbekroning. Portaal onder zadeldak, rondboogportaal. Flankerende zijbeuken: westgevels met steunberen op de hoeken, opengewerkt met rondboogvenster, boven ingekorte steunbeer. Zijgevels met rondboogvenster en muizentandfries onder gootlijst, zijportalen onder zadeldak. Tegen de noordelijke gevel, calvariekruis onder leien zadeldak op uitgewerkte spantbenen, arduinen sokkel met inscriptie. IJzeren hekwerk rond de portalen.

Vijfbeukig schip van zeven traveeën; transept met rechte sluiting; koor met halfronde sluiting en kooromgang, aansluitend sacristieën en winterkapel. Het koor is geflankeerd door twee zijkoren (nok evenwijdig met het transept). De zijbeuken zijn geritmeerd door gevelhoge steunberen waartussen telkens twee gekoppelde rondboogvensters op afzaat; de eerste travee telt slechts één venster. Westgevels opengewerkt met gekoppelde rondboogvensters. Zevende travee met rechthoekig portaal in een arduinen omlijsting, bereikbaar via drie treden.

Dwarsbeuken met kenmerkende zijtuitgevels met aandak, opengewerkt door vijf gelijkvormige rondboogvensters op afzaat, geflankeerd door steunberen; kleine oculi in de gevelvelden.

Noordelijk en zuidelijk zijkoor respectievelijk met schilddak en puntgevel. Halfronde koorafsluiting: kooromgang opengewerkt met vijf rechthoekige vensters voorzien van ruitvormige diefijzers, waarboven negen rondboogvensters in verdiepte omlijsting; muizentandfries.

Interieur. Bepleisterd en beschilderd interieur. De hoge middenbeuk, de transepten, de toren en de koren zijn afgedekt met balkenroostering van moer- en kinderbalken waardoor een 'Romaanse' interieurwerking ontstaat. De middenbeuk is boven de licht spitse scheibogen op vierkante zuilen met arduinen sokkels verlicht door gekoppelde rondboogvensters op afzaat. De lagere zijbeuken zijn overwelfd met kruisgewelven. Wanden van de zijbeuken voorzien van houten lambrisering waarboven rondboogvensters op afzaat. Zijingangen gemarkeerd door houten portalen. De apsis van het hoger gelegen koor (zes treden) wordt gekenmerkt door negen rondboogvensters op afzaat met brandglas met voorstellingen uit het leven van Petrus van de hand van Marcel Martens.

Meubilair. Neogotische communiebank van 1924 door Gaston Verlinde (Torhout). Eikenhouten biechtstoel uit de 19de eeuw. Marmeren gedenkplaat (circa 1847) voor Jan Moke, eerste baljuw van de stad Torhout (+ 1655) en andere familieleden, met wapenschild van de stad Torhout en van de familie Moke. Orgel naar ontwerp van Paul Anneessens (Menen) van 1972.