Wederopbouwkerk van 1922-1924 naar ontwerp van architect Jerome Deboutte (Ardooie). Aan de west- en noordzijde is de kerk omgeven door een parking in betonklinkers, aangelegd na afschaffing van het kerkhof in 1967. De omtrek van de kerk en de toegang zijn gemarkeerd door leilindes. Ten westen en ten noorden van de kerk zijn nog weilanden bewaard. Links van de kerk langs de Esenstraat bevindt zich een oorlogsgedenkteken. Naast het hoofdportaal is een 'roepsteen' bewaard.

Geschiedenis van de kerk

De kerk is in oorsprong een eigenkerk, behorend aan een Doornikse kanunnikenfamilie. Ze wordt in 1112 bij bischoppelijke akte overgedragen aan de Sint-Maartensabdij te Doornik. Een bulle van paus Innocentius II uit 1132 bevestigt de overdracht van het patronaat van de kerk. Tijdens de beeldenstorm van circa 1566 wordt de kerk gedeeltelijk verwoest. In 1571 wordt de herstelde kerk opnieuw gewijd. Uit de bisschopsvisitatie van dat jaar blijkt dat de kerk en het kerkhof omwald en ommuurd zijn. Tijdens een tweede beeldenstorm van circa 1580 wordt ze echter opnieuw vernietigd.

In 1609 is men al begonnen met het herstel van het "Onse Vrouwe Choor" en zijn er rekeningen voor "trepareeren van den torre deser kercke" en "voor stoppen met berdt de kerck veynsters ende de zolderboomen in den torre te legghen". Aanvankelijk is deze herstelde kerk met stro gedekt. In 1628 wordt een metselaar betaald voor "tmaecken van de nieuwe steenen brugghe met eene boge over de kerkgracht ten zuytweste houcke an tkerckhof". De kerk bestaat dan uit een koor, een middenbeuk en twee zijbeuken met een romaanse klokkentoren in het midden van het schip. In de jaren 1645-1658 wordt de kerk verschillende malen geplunderd door Franse soldaten waarbij opnieuw deuren en ramen worden beschadigd. In de jaren 1690 wordt de kerktoren door de Fransen als uitkijkpost ingericht. In 1704 schuilen de Zarrenaren met hun paarden en vee in de Sint-Dionysiuskerk, op de vlucht voor de schermutselingen tussen de Engelsen en Hollanders enerzijds en de Fransen en de Spanjaarden anderzijds (nieuwe coalitie vanaf 1700). In 1708 valt de omgeving van Zarren opnieuw in Franse handen en wordt de kerk opnieuw door de boeren gebruikt. In 1717 is de kerk opnieuw vervallen en wordt het gebouw geleidelijk aan hersteld. In 1736 wordt de torenspits en het torenuurwerk vernieuwd. In de decanale visitatie van 1749 wordt de kerk beschreven als een driebeukige kerk met vieringtoren. Het hoofdkoor is toegewijd aan de Heilige Dionysius, het noordelijk altaar aan Onze-Lieve-Vrouw, en het zuidelijk koor aan Sint-Niklaas. Circa 1852 wordt de gotische kerk afgebroken. De romaanse toren van de oorspronkelijke kruiskerk wordt echter behouden als oosttoren. Hij wordt omschreven als een veldstenen vierkante torenbasis met achthoekige klokkenverdieping voorzien van een cordonlijst en smalle rondboogvensters. Het nieuwe neogotische schip en koor worden in 1849-1857 westwaarts van de toren heropgebouwd naar ontwerp van provinciearchitect Pierre Buyck (Brugge, 1805-1877).

Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt de kerk zwaar beschadigd. In juli-augustus 1917 wordt de kerktoren doorschoten. Het kerkschip wordt hierbij gedeeltelijk gespaard, maar tegen het einde van de oorlog is er toch grote schade aan het dak waardoor de neerslag vrijspel heeft. De vensters en het meubilair zijn verdwenen. In 1922-1924 wordt de kerk heropgebouwd naar ontwerp van architect Jerome De Boutte (Ardooie, geboren te Zarren in 1883, zoon van de vroegere burgemeester Alfons). Hierbij wordt de opstelling van de oosttoren, schip en westkoor overgenomen van de vooroorlogse kerk. De toren wordt volledig herbouwd, geïnspireerd op de oude romaanse toren, maar in baksteen. Elementen van ijzerzandsteen van de oude toren worden hergebruikt als versieringselementen. Het pseudobasilicale schip wordt vervangen door een driebeukig schip.

In 1940 worden de kerk en de jongensschool gebruikt als hospitaal en onderkomen voor terugtrekkende Belgische soldaten tijdens de 18-daagse veldtocht. In 1967 wordt het kerkhof rond de kerk vervangen door een parking. Een aantal grafmonumenten worden overgebracht naar de nieuwe begraafplaats.

Beschrijving van de kerk

Plattegrond. Naar het westen georiënteerde vijfbeukige hallenkerk met transept, vijfzijdige apsis en rechte koorafsluitingen. Uiterste zijbeuken slechts drie traveeën breed. Ten zuidwesten, een sacristie op L-vormige plattegrond. Oosttoren op vierkante basis: met traptoren, portaal in de toren en aansluitende zijportalen.

Materialen.
Gele baksteenbouw in combinatie met blauw hardsteen voor ornamentiek. Gebruik van leien voor de dakbedekking.

In neoromaanse stijl, geïnspireerd op de vooroorlogse romaanse toren. Torenbasis functionerend als portaal. Vierkante toren met op de hoeken haakse, verjongende steunberen en in de oksel met de noordelijke zijbeuk een ronde traptoren. Aan weerszijden een zijportaal onder schilddak. Vierkante torenbasis met twee horizontale geledingen: begane grond met verdiepte rondboogopening onder rondboogfries, tweede geleding met twee rondboogevensters gevat in een rondboognis onder druiplijst. Daarboven aanzet van de achthoekige torenverdieping opengewerkt met telkens per twee gekoppelde rondboogopeningen in rondboognis onder druiplijst. Openingen voor de helft voorzien van deelzuiltjes en fungerend als galmgat. Bovenaan een rondboogfries. Ingesnoerde achtzijdige torenspits met houten dakkapel.

Aansluitend bij de regionale baksteengotiek: tuitgevels met blauwhardstenen schouderstukken, aandaken en muurvlechtingen. Spitsbogige muuropeningen alle onder een bakstenen druiplijst. Twee- en drieledige vensters met natuurstenen maaswerk.

Laag sacristiegebouw op L-vormige plattegrond onder leien zadeldaken, gevat tussen tuitgevels met aandaken, muurvlechtingen schouderstukken (blauwe hardsteen). Baksteenfries, rechthoekige muuropeningen onder spitsbogige ontlastingsbogen met rondstaafprofiel.

Interieur

Onbepleisterde bakstenen (oranje en geel) wanden. Houten spits tongewelf. Spitsbogige scheibogenarcade met witstenen zuilen en blauwhardstenen basementen en abacus. Rondbogige oostwand ter hoogte van portaal uitgewerkt met vier rondlichten gevat in een ronde nis en eronder een rondbogige baksteenfries. Bewaarde 19de-eeuwse grafplaten aan wand achter koor, herdenkingssteen van 1852 (afbraak romaanse kerk, herbouw). Cementtegelvloer.

Mobilair

Neogotische eikenhouten preekstoel, orgel gebouwd in 1989 door Loncke Orgelbouw b.v.b.a. (Zarren), met recuperatie van verschillende elementen uit het vorige orgel, een werk van Jos. & P. Loncke (Esen), 1930.

Middenbeuk met Sacramentsaltaar in blauwe hardsteen met daarop neogotisch tabernakel. Twee witstenen zijaltaren met retabel. Het linker zijaltaar en het bovenliggend glasraam zijn toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw. Het rechter zijaltaar met glasraam erboven aan Sint- Jozef. Glas-in-loodramen in middenbeuk met afbeelding van het H. Hart, de H. Godelieve en de H. Dionysius. Doopvont van 1562 bestaande uit grafmonument met als opschrift: "SEPULTURE VAN JOOS BAUTE ENDE LIJSEBETTE ZIJN WIJF A.S. 1562", neogotisch koperen deksel.