Beschrijving

De thematische inventarisatie van de bunkers van de ‘Hollandstellung’ kadert in het beleidsthema rond het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog. Op een systematische manier tracht het agentschap Onroerend Erfgoed sinds 2002 het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog te inventariseren en op te nemen in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed. Bunkers en bunkerlinies vormen een belangrijk onderdeel van dit oorlogserfgoed. Hierbij wordt getracht alle bunkers van de Westhoek, het Duitse hinterland, de 'Hollandstellung', de 'Westabschnitt', de 'Südabschnitt', de 'Nordabschnitt' en de 'Turnhoutkanalstellung' in opeenvolgende projecten te inventariseren. De resultaten van deze inventarisaties kunnen door de diverse overheden gebruikt worden als beleidsinstrument. Op basis van deze inventarisaties en het bijhorend waarderend onderzoek werden de meest waardevolle bunkersites geselecteerd voor een bescherming als monument.

De ‘Hollandstellung’ is een Duitse verdedigingsstelling uit de Eerste Wereldoorlog, die langs de grens met Nederland tussen Knokke en Vrasene werd aangelegd. Reden voor de aanleg van deze stelling was de vrees van de Duitse legerleiding voor een geallieerde aanval vanuit het neutrale Nederland. In Vrasene sloot de ‘Hollandstellung’ aan op de ‘Stellung Antwerpen’. De bunkers van de ‘Hollandstellung’ hebben bijgevolg een belangrijke historische waarde, als deel van een Duitse verdedigingslinie die getuigt van de strategische visie van de Duitse bezetter tijdens de Eerste Wereldoorlog. De inplanting en de samenhang tussen de bunkers onderling en met andere verdedigingswerken (bijvoorbeeld loopgraven) vormen de historische waarde van de bunkerlinie. Elke bunker op zich heeft een historische waarde, als deel van het grotere geheel. Er werd bij de bunkers van de 'Hollandstellung' heel veel aandacht besteed aan camouflage, wat eveneens bijdraagt tot de historische waarde.

De bunkers van de ‘Hollandstellung’ werden aangelegd in samenhang met bestaande dijken, draadversperringen, gebieden die moerassig konden worden gemaakt en hier en daar wellicht ook loopgraven. Er is een groot verschil merkbaar in de aanleg van de stelling en de bouwwijze van de bunkers tussen het Zwin (Knokke) en Leeskensbruggen (Maldegem) enerzijds en tussen Moerhuize (Maldegem) en Vrasene (Beveren) anderzijds. Tussen het Zwin en Leeskensbruggen zijn de bunkers opgetrokken door het ‘Marinekorps Flandern’, vanaf Moerhuize door de ‘Etappen-Inspektion 4’ (of ‘Gruppe Gent’). De zone rond Strobrugge vormde een overgangsgebied. Bijgevolg kan er ook een architecturale waarde worden toegeschreven aan dit oorlogserfgoed. Op sommige plaatsen zijn ook nog waardevolle landschappelijke restanten bewaard. In samenhang met de bunkers verhogen zij de erfgoedwaarde van de bunkerlinie als geheel. Door het aanwezige bodemarchief, dat op vele plaatsen bewaard is, kan er ook een archeologische waarde worden toegeschreven aan de bunkerlinie. Als materiële getuigen van de 'Grooten Oorlog', die Vlaanderen jarenlang in zijn greep hield en het leven van ontelbaar veel mensen ingrijpend tekende of volledig verwoestte, heeft dit oorlogserfgoed ook een belangrijke culturele waarde. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog kent nog steeds een breed maatschappelijk en internationaal draagvlak.

In het totaal werden er 201 bunkers van de ‘Hollandstellung’ via veldwerk geïnventariseerd. Voorafgaand aan dit project waren in het verleden een beperkt aantal bunkers reeds geïnventariseerd. Omdat bunkers zich niet zo gemakkelijk laten vinden, bijvoorbeeld omwille van ondergrondse ligging, begroeiing of omdat er rond de bunker werd gebouwd, is het mogelijk dat er ook in de toekomst nog individuele bunkers in de wetenschappelijke inventaris worden toegevoegd. Het oostelijke deel van de bunkerlinie tussen Evergem en Beveren werd grotendeels geïnventariseerd in 2013: dit leidde tot de bescherming van 51 bunkers op 29 april 2015. Het westelijke deel van deze stelling werd geïnventariseerd in 2015. Dit leidde tot de bescherming op 25 april 2018 van 47 bunkers tussen Knokke en Assenede, die tot 11 bunkergehelen zijn te herleiden.

Het inventarisatiewerk van Hans Sakkers vormde de basis voor de inventarisatie in 2013 en de bescherming in 2015 van het oostelijke deel van de stelling. Bijkomend onderzoek in het 'Militärarchiv' in Freiburg en het Koninklijk Legermuseum in Brussel, aangevuld met andere publicaties, leverde bijkomende inzichten op die gebruikt werden voor de inventarisatie en het bijkomend waarderend onderzoek voor het westelijke deel van de stelling.

De 51 bunkers die in 2015 werden beschermd, werden allen opgetrokken door de landmacht. Een groot cluster hiervan ligt op grondgebied Evergem. In 2018 werd deze cluster op basis van het bijkomend waarderend onderzoek aangevuld met drie nieuwe bunkergehelen: het betreft twee kleine posten van de ‘Vorstellung’ in Assenede, bunkers van de eerste lijn van de ‘Hauptstellung’ in Oosteeklo (Assenede) en de concentratie bunkers bij Heide (Oosteeklo en Lembeke). Daarnaast werd ook nog een atypisch mitrailleurspostje, dat door de landmacht werd opgetrokken langs de spoorlijn in Eeklo in de vorm van een baanwachtershuisje beschermd.

In de zone van het ‘Marinekorps’ werd de meest noordelijke bunker van de ‘Hollandstellung’ beschermd, die behoorde tot het steunpunt ‘Bayern Schanze’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd deze bunker op grondgebied Knokke hergebruikt, getuige hiervan onder meer een tekening van een Duitse landknecht in de bunker.

In Lapscheure (Damme) werd een mitrailleurspost met hefkoepel geselecteerd, die bij wijze van experiment in de Zeedijk werd opgetrokken. Ook drie bunkers aan de Preekboomstraat in Lapscheure en Moerkerke (Damme), die samen een bataljonscommandopost vormden en de bunkers van het ‘Stützpunkt Mauritz’ in Maldegem, die getuigen van de verregaande toegepaste camouflagemaatregelen zijn beschermd. Ten slotte zijn er nog bunkers beschermd langs het Leopoldkanaal en het Afleidingskanaal van de Leie, waaronder flankerende bunkers langs de waterzijde die tijdens de Tweede Wereldoorlog heel wat leed veroorzaakten.