Beschrijving

De in 2009 opgestarte herinventarisatie van Gent werd in de beleidsnota Onroerend Erfgoed 2015-2019 verdergezet met een nadruk op 20ste-eeuwse architectuur. In functie van de haalbaarheid van dit project en in overleg met de Dienst Monumentenzorg van de stad Gent werd hierbij gefocust op de architectuur van de naoorlogse periode (1945-1985), zowel in de stad als in de deelgemeenten. Het onderzoek leverde in 2019 ruim 185 nieuwe erfgoedobjecten op en de update van een 20-tal bestaande inventarisfiches met informatie over naoorlogse bouwfasen. Ook hadden in dat jaar een 20-tal beschermingsdossiers van naoorlogse panden in Gent de volledige procedure doorlopen en waren zo definitief beschermd als monument.

Erfgoed van na de Tweede Wereldoorlog staat steeds vaker onder druk en wordt bedreigd, bijvoorbeeld wanneer de oorspronkelijke bewoners de panden verlaten, door ingrijpende verbouwingen of zelfs sloop. Daarnaast worden de betrokken architecten ouder en dreigen niet alleen hun archieven, maar ook hun mondelinge getuigenissen verloren te gaan.

Gent werd al een eerste maal geïnventariseerd tussen 1975 en 1983. Dat 20ste-eeuwse en zeker naoorlogse architectuur hierbij ondervertegenwoordigd was, spreekt voor zich. Veel van de architectuur waaraan we nu erfgoedwaarde toekennen, was toen nog maar net of zelfs nog niet eens gebouwd. Ook hadden deze ontwerpen nog onvoldoende tijd gekregen om ten volle geapprecieerd te worden. Er is immers een zekere afstand nodig in tijd om een realisatie te kunnen positioneren ten opzichte van de historische context en binnen het oeuvre van de architect. Door de eindgrens van het onderzoek nu vast te leggen op 1985, bleef er voldoende afstand om de ontwerpen ten volle naar waarde te schatten.

Het vooronderzoek vertrok vanuit een lijst van naoorlogse architectuur, aangeleverd vanuit de dienst Monumentenzorg van de stad Gent. Een belangrijke bron voor deze lijst was de publicatie “Architectuur als buur”, uitgegeven naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling uit 1988. Hierin werden belangrijke getuigen van de vooruitstrevende architectuur uit de periode 1968-88 in Gent en nabije omgeving onder de aandacht gebracht. Het agentschap ging verder aan de slag met de lijst en vulde deze aan op basis van literatuur, waaronder tijdschriften uit de bouwperiode, overzichtswerken en monografieën.

In een volgende fase werd voor de deelgemeenten een gebiedsdekkend veldwerk ondernomen. Dit maakte het niet alleen mogelijk om alle panden op de lijst te lokaliseren, fotograferen en controleren op het vlak van bewaringstoestand. Ook kon de lijst aangevuld worden met panden die niet vanuit de literatuur gekend waren, maar die wel beeldbepalend zijn voor de omgeving of getuigen van een vooruitstrevende of voor de naoorlogse periode kenmerkende vormgeving. Voor Gent zelf was een dergelijk, uitgebreid veldwerk moeilijker haalbaar, en werd de lijst verder gecontroleerd, verfijnd en aangevuld op basis van desktoponderzoek en gericht veldwerk. Zo kwamen de onderzoekers tot een lijst van meer dan 650 te onderzoeken panden.

Na een eerste selectieronde op basis van de beschikbare gegevens, werd uitgebreid archiefonderzoek aangevat om de architecten, bouwheren en bouwjaren te achterhalen. Ook bieden de bouwplannen een essentiële inkijk over de oorspronkelijke toestand van de panden, het materiaalgebruik en hun vooruitstrevende, al dan niet traditionele planindeling. Na een grondige interne afweging en discussie, en in overleg met de stedelijke dienst Monumentenzorg, werd uiteindelijk een selectie opgemaakt van inventariswaardige panden en panden die in aanmerking kwamen voor verder onderzoek.

De inventarisatie resulteerde in de aanmaak van ruim 185 nieuwe fiches en de update van meer dan 20 bestaande inventarisfiches met informatie over naoorlogse bouwfasen. Het Gentse stadscentrum telt het grootste aantal erfgoedobjecten, namelijk 66 nieuwe fiches en 20 updates. In de deelgemeenten bevindt de hoogste concentratie naoorlogse architectuur met erfgoedwaarde zich in Mariakerke, met 40 nieuwe erfgoedobjecten. Voor de andere deelgemeenten werden beperktere aantallen erfgoedobjecten toegevoegd: 25 in Sint-Denijs-Westrem, 15 in Sint-Amandsberg, 12 in Drongen, 9 – en 1 update van een fiche – in Wondelgem, 8 in Gentbrugge, 6 in Zwijnaarde, 1 in Afsnee, Ledeberg en Oostakker.

Een kleine niche van deze inventariswaardige panden werd onderworpen aan een uitgebreider onderzoek met in eerste instantie interieurbezoeken om na te gaan of de panden eventueel in aanmerking kwamen voor een bescherming als monument. Ook enkele ad-hocaanvragen tot bescherming van naoorlogse architectuur in Gent en omgeving, werden hierin meegenomen. De eigenaars van de panden op deze longlist werden systematisch gecontacteerd en voor een groot deel van de woningen kon een interieurbezoek gebeuren. Deze bezoeken lieten toe niet enkel de bewaringstoestand van de planindeling en interieurelementen te achterhalen, maar ook de houding van de eigenaars ten opzichte van een eventuele bescherming af te toetsen. Indien noodzakelijk in functie van een eerste evaluatie, gebeurde beperkt bijkomend literatuur- en/of archiefonderzoek om het ontwerp beter te kunnen afwegen en kaderen binnen het specifieke oeuvre of de historische context. Bij sommige ontwerpen was echter een ruimere, geografische afweging noodzakelijk of was er toch te weinig context of kader om een bescherming te motiveren. Aangezien dit een ruimer onderzoek vergde buiten de afbakening van dit onderzoeksproject, werden deze panden momenteel enkel opgenomen in de online inventaris. Ook enkele gebouwen die niet konden bezocht worden, blijven zo tot vandaag potentieel beschermenswaardig, aangezien hun erfgoedwaarde onvoldoende onderzocht kon worden. Ondanks deze beperkingen werd toch een representatief aantal panden geëvalueerd als beschermenswaardig en werd voor een twintigtal realisaties effectief een beschermingsprocedure opgestart. Voor sommige architecten(bureaus) betekende het voorbereidend onderzoek in functie van de opmaak van het beschermingsdossier een eerste aanzet tot een oeuvrestudie, in sommige gevallen ondersteund door de ontwerpers zelf.

De gebeurtenis omvat eveneens enkele aanvullingen in de inventaris met evidente voorbeelden van 20ste-eeuwse architectuur in Gent. De externe herinventarisatieprojecten van de stad Gent focusten in 2018-2019 ook op de ruimere 20ste eeuw, met de Land Van Waaslaan en Victor Braeckmanlaan in Sint-Amandsberg. Deze aanvulling kreeg een afzonderlijke gebeurtenis.