Beschrijving

Haspengouw wordt landschappelijk gekarakteriseerd door de aanwezigheid van hoogstamboomgaarden De hoogstamboomgaarden worden gewaardeerd om hun landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische waarde en vormen een belangrijke toeristische troef voor de regio. In het kader van het onroerenderfgoedrichtplan Hoogstamboomgaarden Haspengouw werden heel wat van deze hoogstamboomgaarden geïnventariseerd.

Achtergrond

In Vlaanderen maken hoogstamboomgaarden al sinds de middeleeuwen deel uit van het landschap. Aanvankelijk sloten ze aan bij woonhuizen, voornamelijk (pacht)hoeven, of maakten ze deel uit van nutstuinen in kasteeltuinen van grootgrondbezitters. In de 19de en 20ste eeuw groeiden deze huis/fruitweiden in sommige streken uit tot uitgestrekte boomgaarden en later plantages, waarbij het fruit op grote schaal (o.a. ook als exportproduct) werd geteeld. In Haspengouw heeft de fruitindustrie geleid tot een uniek en gevarieerd cultuurlandschap. Hoogstamboomgaarden zijn onlosmakelijk verbonden met de identiteit van de streek. Sinds de Tweede Wereldoorlog werd er omgeschakeld naar de productievere en minder arbeidsintensieve laagstamteelt. Hierdoor verdween naar schatting ongeveer 90% van het voordien aanwezige hoogstamareaal uit de regio. Door het massaal verdwijnen van de hoogstamboomgaarden, en de landschappelijke veranderingen die dit teweegbracht, kwamen deze landschapselementen meer en meer onder de (publieke) aandacht en nam de waardering voor hoogstamboomgaarden toe. Deze landschappelijke waardering leidde er eveneens toe dat de hoogstamboomgaarden meer en meer als toeristische troef worden uitgespeeld.

Door functieverlies blijft het aantal hoogstamboomgaarden afnemen en kampen velen met (beheers)problemen: het onderhoud is intensief en de kost hiervan staat vaak niet in verhouding tot de opbrengst. Sommige soorten zijn ook gevoelig voor ziekte(n) en plagen. Dit leidt tot verwaarlozing van en uitval in heel wat hoogstamboomgaarden. Om dit proces tegen te gaan, startte het agentschap Onroerend Erfgoed een onroerenderfgoedrichtplan op om tot een gedragen visie te komen, die ook leidt tot duurzame maatregelen om het behoud en beheer van deze typische landschapselementen op lange termijn te verzekeren. Alle info over het richtplan is te vinden op de projectwebsite.

Inventarisatie

Om een zicht te krijgen op de erfgoedwaarden en de fysische toestand van de hoogstamboomgaarden in Haspengouw, voerde het agentschap Onroerend Erfgoed in de periode 2016-2018 een inventarisatie uit van een aantal hoogstamboomgaarden in de regio, deze werden als landschapselementen toegevoegd aan de inventaris. In uitvoering van het actieprogramma werden in 2021 nog 54 hoogstamboomgaarden bijkomend door de Nationale Boomgaardenstichting geïnventariseerd waarbij naast de erfgoedwaarden ook de natuurwaarden, gemeenschapswaarden en landbouwwaarden in kaart werden gebracht. Dit proces leidde tot een inventarisatiehandleiding waar de Haspengouwse gemeenten vanaf 2023 mee aan de slag gaan.