Beschrijving

De herinventarisatie van het bouwkundig erfgoed in het district Merksem liep van de winter 2017 tot de lente 2018, als een nieuw hoofdstuk in het grootschalige inventarisproject in Antwerpen. Bouwhistorica Elke Van Severen voerde het onderzoek uit, in opdracht van het district Merksem en de stad Antwerpen, en onder coördinatie van het agentschap Onroerend Erfgoed. Er werden honderd fiches aan de inventaris van Merksem toegevoegd.

Unieke samenwerking

Sinds 2009 maakt de herinventarisatie van het bouwkundig erfgoed in Antwerpen ononderbroken deel uit van de beleidsbrieven van minister Geert Bourgeois, bevoegd voor Onroerend Erfgoed. Onderzoekers van het agentschap Onroerend Erfgoed concentreren zich op het district Antwerpen. De collega’s van de dienst monumentenzorg van de Stad Antwerpen zetten hun schouders onder projecten in de andere districten, dit telkens in samenwerking met de districtsbesturen. Als nieuwste project binnen deze unieke, vlotte samenwerking startte in september de herinventarisatie van Merksem. De selectie van het bouwkundig erfgoed tijdens de herinventarisatie is uitgevoerd door Elise Hooft van het agentschap, met hulp van Vicky Van der Meynsbrugge en Raf Vandeweyer van de stad Antwerpen en Lia Somers van de heemkundige kring. Het onderzoek en de uitwerking van de teksten werd uitgevoerd door bouwhistorica Elke Van Severen.

De basis: van polder tot haven

De eerste inventarisatie van Merksem gebeurde in de jaren 1980, en vond zijn neerslag in de publicatie van het boekdeel 3ND in de reeks Bouwen door de Eeuwen Heen in Vlaanderen. Met een 70-tal inventarisfiches werd de kern van het erfgoedlandschap in Merksem gevat. Het is evident dat parochiekerken en pastorieën, scholen, openbare gebouwen en het fort deel uitmaken van deze eerste selectie. De schaarse historische hoeves die men toen nog aantrof, werden eveneens geïnventariseerd. Zij getuigen van het vroegere polderlandschap dat de dorpskern van Merksem omringde.

Een uiting van de vooruitstrevende visie van het inventaristeam op dat moment, is de zeer ruime aandacht voor het havengerelateerde erfgoed in Merksem. In samenwerking met expert Albert Himmler werd het industrieel-archeologische patrimonium dermate goed gedocumenteerd, dat een aanvulling niet meer nodig is.

Opvallend in de inventaris uit 1993 zijn ook de toen recent gebouwde voorbeelden van vooruitstrevende architectuur. Deze werden nauwgezet geselecteerd op basis van de kritieken in de eigentijdse architectuurtijdschriften.

Klein erfgoed als aanzet

Beginnen we de presentatie van de nieuwe selectie met het klein erfgoed, het straatmeubilair. In Merksem zijn nog twee begin-20ste-eeuwse rode postbussen bewaard. Voor de districtsschepen vormden ze de aanleiding om de hiaten in de inventaris van het bouwkundig erfgoed in Merksem op de agenda te zetten. Dit klein erfgoed, gelegen op het openbaar domein, en opgenomen in het dagelijkse leven van veel mensen, vormt een ongedwongen en evidente link met het verleden. In datzelfde opzicht werd ook het funerair erfgoed op de begraafplaats in de Van Heybeeckstraat en de nieuwe begraafplaats langs de Zwaantjeslei in de inventaris opgenomen.

Aanvulling: focus op wonen

Hoewel de inventaris van 1993 al 33 woningen opnam, bleek tijdens het veldwerk dat op dat vlak nog een ruime aanvulling van de inventaris nodig was. De 100 panden die aan de inventaris zullen worden aangevuld, zijn zo goed als allemaal woonhuizen. Ze getuigen van drie belangrijke fases in de ontwikkeling van de gemeente Merksem.

Belle Epoque

Van de Belle Epoque, de periode rond 1900, namen we de pittoreske villa’s in ruime tuinen mee. Ooit de trots van de hoge burgerij, is dit type woning nu ingesloten door verkavelingen, vaak te groot voor een geschikte herbestemming en daardoor kwetsbaar erfgoed. Uit dezelfde periode zijn er de burgerhuizen in de rij, in art nouveau, eclecticisme of cottagestijl, geselecteerd om hun mooi uitgewerkte gevels. Uit de talrijke woningen van dit type die Merksem nog telt, werden die voorbeelden uitgekozen waar de detaillering in de gevels, en het schrijnwerk nog goed is bewaard. Die straten waar nog ensembles of rijen van deze architecturale parels zijn bewaard, kregen grote aandacht, met de Du Chastellei als duidelijk voorbeeld.

Terwijl burgerij en middenklasse geld spendeerden aan een opvallende gevel, woonde een groot deel van de bevolking in eenvoudige, kleine dorps- of arbeiderswoningen. In het centrum van Merksem vormen de lange rijen lage arbeidershuizen de basisbebouwing. De rode bakstenen gevels zijn vaak versierd met banden in gele en zwarte baksteen en met kleurrijke tegelfriezen onder de gootlijst. Er staan nog honderden van deze woningen. Ooit in lange, eenvormige rijen gebouwd door investeerders, zijn ze heel vaak een voor een verkocht, en door de nieuwe eigenaars aangepast volgens eigen smaak en eigen noden. Zeer weinig woningen behielden hun authentieke karakter, met houten schrijnwerk en bewaarde gevel. We selecteerden er vijf, en hopen dat ze nog lang kunnen getuigen van de verzorgde eenvoud van de basisbebouwing uit het begin van de 20ste eeuw in Merksem.

Interbellum

Het interbellum betekende een tweede bloeifase voor nieuwbouw in Merksem. De oorlog vernielde huizenrijen in het dorp, waardoor heropbouw nodig was. De Sint-Bartholomeusstraat is hier een uitstekend voorbeeld van. Maar daarnaast werden nieuwe straten getrokken en volgebouwd met nieuwbouw in de toen gangbare bouwstijlen zoals art deco, cottagestijl en modernisme.

Langs de Bredabaan, de Dokter Maurice Timmermanslaan of de Ridder Van Parijsstraat, vind je een staalkaart van hoogwaardige interbellumarchitectuur, zowel eengezinswoningen als appartementen. Ze werden geselecteerd op hun architecturale kwaliteiten, maar ook op de gaafheid van gevelafwerking en schrijnwerk en op de contextwaarde.

Hedendaagse architectuur

Na de Tweede Wereldoorlog is Merksem uit zijn voegen gebarsten. Grote nieuwbouwwijken herbergen voornamelijk doorsnee-architectuur. Onze voorgangers hadden al een uitstekende neus voor die architectuur die de doorsnee oversteeg. We voegen graag een aantal voorbeelden toe die niet eerder opgemerkt werden. Net als in Deurne vallen de ontwerpen van architect Hubert Semal op door hun vooruitstrevende en verzorgde vormgeving.