Beschrijving

De thematische inventarisatie van de bunkers van de ‘Turnhoutkanalstellung’ kadert in het beleidsthema rond het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog. Op een systematische manier tracht het agentschap Onroerend Erfgoed sinds 2002 het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog te inventariseren en op te nemen in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed. Bunkers en bunkerlinies vormen een belangrijk onderdeel van dit oorlogserfgoed. Hierbij is getracht alle bunkers van de Westhoek, het Duitse hinterland, de 'Hollandstellung', de 'Westabschnitt', de 'Südabschnitt', de 'Nordabschnitt' en de 'Turnhoutkanalstellung' in opeenvolgende projecten te inventariseren. De resultaten van deze inventarisatie kunnen door de diverse overheden gebruikt worden als beleidsinstrument. Op basis van deze systematische inventarisatie werd tevens overgegaan tot de bescherming van de meest waardevolle elementen van dit patrimonium.

De ‘Turnhoutkanalstellung' is een Duitse bunkerlinie, die tijdens de Eerste Wereldoorlog werd aangelegd langs het kanaal Schoten-Turnhout-Dessel. Aan de Oude Kom in Turnhout draaide de stelling weg van het kanaal in de richting van Corsendonk (Oud-Turnhout) en vormde ze een halve kringstelling ten oosten van Turnhout. Uit vrees voor een geallieerde aanval via het neutrale Nederland had de Duitse legerleiding in 1916 beslist om over te gaan tot de aanleg van versterkingen tegenover de Nederlandse grens: ten westen van Antwerpen werd de ‘Hollandstellung’ aangelegd, ten oosten van Antwerpen de ‘Turnhoutkanalstellung’. Rond Antwerpen zelf werden eveneens bunkerlinies opgetrokken. De ‘Turnhoutkanalstellung’ werd aangelegd aan de hand van open mitrailleuropstellingen, loopgraven, draadversperringen en bunkers. Achter de stelling waren ook nog artilleriestellingen en commandoposten voorzien.

Net zoals de bunkers van de 'Stellung Antwerpen' werden de bunkers van de 'Turnhoutkanalstellung' opgetrokken onder leiding van genietroepen van de 'Kaiserliche Fortifikation Antwerpen', in opdracht van de 'Armeegruppe Antwerpen'. Dit verklaart waarom langs beide stellingen eenzelfde bunkertypologie werd toegepast. De werken werden uitgevoerd door (opgeëiste) Belgische werkkrachten.

De thematische inventarisatie door het agentschap Onroerend Erfgoed vond plaats in 2017-2018. Deze inventarisatie gebeurde op basis van de studie van de Universiteit Gent, vakgroep Archeologie, in opdracht van de Provincie Antwerpen, Dienst Erfgoed. Deze gegevens werden aangevuld met archiefmateriaal, zoals terug te vinden in het archief van het Koninklijk Legermuseum in Brussel. De bunkers werden individueel geïnventariseerd, beschreven en typologisch ingedeeld. Deze individuele beschrijvingen zijn gelinkt aan het bouwkundig geheel ‘Turnhoutkanalstellung’. Omdat bunkers zich niet zo gemakkelijk laten vinden, bijvoorbeeld omwille van ondergrondse ligging, begroeiing of omdat er rond de bunker werd gebouwd, is het mogelijk dat er ook in de toekomst nog individuele bunkers in de wetenschappelijke inventaris worden toegevoegd. Anno 2021 zijn er 67 bunkers van de ‘Turnhoutkanalstellung’ opgenomen in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed.

Deze inventarisatie leidde tot de bescherming als monument in 2019 van één bruggenhoofd met vier bunkers in Turnhout.

De ‘Turnhoutkanalstellung’ betreft een Duitse bunkerlinie, geconcipieerd als een geheel aan draadhindernissen, loopgraven en bunkers, die volgens een strategisch plan werden aangelegd in de jaren 1916-1918. Het zijn Duitse militaire verdedigingswerken die werden opgetrokken uit vrees voor een geallieerde aanval vanuit het neutrale Nederland. De ‘Turnhoutkanalstellung’ getuigt met andere woorden van de strategische visie van de Duitse bezetter tijdens de Eerste Wereldoorlog. De inplanting, samenhang tussen de bunkers onderling en met andere verdedigingswerken (bijvoorbeeld loopgraven) en de typologie van de individuele bunkers vormen de historische waarde van de bunkerlinie. De bunkers zijn gebouwd volgens een specifieke bunkertypologie die was uitgewerkt door de 'Kaiserliche Fortifikation Antwerpen'. Bijgevolg kan er ook een architecturale waarde worden toegeschreven aan dit oorlogserfgoed. Op sommige plaatsen, vooral onder bos, zijn ook nog waardevolle landschappelijke restanten, in casu loopgraven bewaard. In samenhang met de bunkers verhogen zij de erfgoedwaarde van de bunkerlinie als geheel. Door het aanwezige bodemarchief, dat op vele plaatsen bewaard is, kan er ook een archeologische waarde worden toegeschreven aan de bunkerlinie.

Als materiële getuigen van de 'Grooten Oorlog', die Vlaanderen jarenlang in zijn greep hield en het leven van ontelbaar veel mensen ingrijpend tekende of volledig verwoestte, heeft dit oorlogserfgoed ten slotte een belangrijke culturele waarde. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog kent nog steeds een breed maatschappelijk en internationaal draagvlak.