Beschrijving

De thematische inventarisatie van de bunkers van de 'Nordabschnitt' kadert in het beleidsthema rond het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog. Op een systematische manier tracht het agentschap Onroerend Erfgoed sinds 2002 het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog te inventariseren en op te nemen in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed. Bunkers en bunkerlinies vormen een belangrijk onderdeel van dit oorlogserfgoed. Hierbij wordt getracht alle bunkers van de Westhoek, het Duitse hinterland, de 'Hollandstellung', de 'Westabschnitt', de 'Südabschnitt', de 'Nordabschnitt' en de 'Turnhoutkanalstellung' in opeenvolgende projecten te inventariseren. De resultaten van deze inventarisatie kunnen door de diverse overheden gebruikt worden als beleidsinstrument. Op basis van deze thematische inventarisatie en bijkomend waarderend onderzoek zijn de de meest waardevolle elementen van dit patrimonium beschermd als monument.

Het veldwerk van de bunkers van de 'Nordabschnitt' door het agentschap Onroerend Erfgoed vond plaats tijdens de winter en voorjaar van 2017/2018. Als basis voor deze inventarisatie werd gebruik gemaakt van een inventarisatie, die door de Universiteit Gent werd uitgevoerd in de periode 2011-2012 in opdracht van de Provincie Antwerpen (het zogenaamde 'Zimmermann-project'). Tegelijk werd ook gebruik gemaakt van de gegevens van Jean Rijlant, die op basis van inventarisaties uit de jaren 1920-1930 door het Belgisch leger 525 toen nog bewaarde bunkers wist te lokaliseren. Op basis van deze studies en aan de hand van bijkomend historisch onderzoek en veldwerk werd het bouwkundig geheel 'Nordabschnitt' beschreven en ingetekend.

Aan de hand van plaatsbezoeken werden de bunkers individueel beschreven en typologisch ingedeeld. Deze individuele beschrijvingen zijn gelinkt aan het bouwkundig geheel 'Nordabschnitt'. Omdat bunkers zich niet zo gemakkelijk laten vinden, bijvoorbeeld omwille van ondergrondse ligging, begroeiing of omdat er rond de bunker werd gebouwd, is het mogelijk dat er ook in de toekomst nog individuele bunkers in de wetenschappelijke inventaris worden toegevoegd. Eind augustus 2018 waren er 328 bunkers van de 'Nordabschnitt' opgenomen in de Inventaris van het Onroerend Erfgoed.

Het bouwkundig geheel 'Nordabschnitt' betreft een Duitse bunkerlinie, bestaande uit een geheel aan draadhindernissen, loopgraven en bunkers, die volgens een strategisch plan werden aangelegd in de jaren 1916-1918. Het zijn Duitse militaire verdedigingswerken die werden opgetrokken, als onderdeel van de 'Stellung Antwerpen', in een poging om de 'Kaiserliche Festung Antwerpen' met zijn strategische belangrijke haven te kunnen beschermen, en om een eventuele geallieerde aanval vanuit het neutrale Nederland te kunnen opvangen. De 'Nordabschnitt' getuigt met andere woorden van de strategische visie van de Duitse bezetter tijdens de Eerste Wereldoorlog. De inplanting, samenhang tussen de bunkers onderling en met andere verdedigingswerken (bijvoorbeeld loopgraven) en de typologie van de individuele bunkers vormen de historische waarde van de bunkerlinie. De individuele bunkers genereren de historische waarde van de Duitse bunkerlinie als geheel. Bijgevolg heeft elk bewaarde bunker op zich een historische waarde. De bunkers zijn gebouwd volgens een specifieke bunkertypologie die was uitgewerkt door de 'Kaiserliche Fortifikation Antwerpen'. Bijgevolg kan er ook een architecturale waarde worden toegeschreven aan dit oorlogserfgoed. Op sommige plaatsen, vooral onder bos, zijn ook nog waardevolle landschappelijke restanten zoals loopgraven bewaard. In samenhang met de bunkers verhogen zij de erfgoedwaarde van de bunkerlinie als geheel. Door het aanwezige bodemarchief, dat op vele plaatsen bewaard is, kan er ook een archeologische waarde worden toegeschreven aan de bunkerlinie. Als materiële getuigen van de 'Grooten Oorlog', die Vlaanderen jarenlang in zijn greep hield en het leven van ontelbaar veel mensen ingrijpend tekende of volledig verwoestte, heeft dit oorlogserfgoed ook een belangrijke culturele waarde. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog kent nog steeds een breed maatschappelijk en internationaal draagvlak.

Op basis van deze inventarisatie werd één groot geheel beschermd als monument, met name de bunkers, loopgraven en andere veldversterkingen in en ten zuidwesten van het Mastenbos in Kapellen, die tijdens de Eerste Wereldoorlog en Tweede Wereldoorlog zijn opgetrokken. Het merendeel van deze structuren is opgetrokken als onderdeel van de 'Nordabschnitt', meer bepaald behorende tot één bataljonssector. Bijna alle bunkers uit deze sector zijn bewaard, tot en met de veraf gelegen commandoposten, waardoor het een gaaf bewaard ensemble aan bunkers betreft. Het geheel is representatief voor de opbouw van een dergelijke sector. De opbouw van het loopgravensysteem met gevechtsloopgraven en verbindingsgangen en de inplanting van de vele bunkertypes in de loopgraven kan op het terrein nog afgelezen worden. Tijdens het interbellum werden nieuwe stellingen gebouwd, waaronder de antitankgracht tussen de forten en schansen van de voormalige buitenlinie. Achter deze antitankgracht werden aan het begin van de Tweede Wereldoorlog uitgebreide veldversterkingen in opeenvolgende linies uitgebouwd. Zo een geheel aan veldversterkingen is in het noorden van het Mastenbos bewaard, en werd eveneens mee beschermd. 

Daarnaast is ook een goed bewaarde Belgische bunker in Kapellen als monument beschermd, die tijdens de eerste oorlogsmaanden werd opgetrokken door het Belgisch leger.