Beschrijving

De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in Zwevegem gebeurde in 2005-2006. Het inventaristeam van de toenmalige Afdeling Monumenten en Landschappen inventariseerde van april tot december 2005 op basis van veldwerk en fotografische registratie in Zwevegem, Heestert, Moen, Otegem en Sint-Denijs 545 panden en constructies met erfgoedwaarde. De gegevens werden in 2006 verspreid via een papieren, niet uitgegeven bundel, binnen de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Het project werd gefinaliseerd in 2008 met het publiceren van de teksten en beelden op de inventariswebsite.

Context en doelstelling

De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in Zwevegem situeert zich in de eindperiode van de grootschalige geografische inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in België. In het jaar 2000 valt de beslissing de boekenreeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen stop te zetten. Vanaf 1975 verschenen alle in Vlaanderen opgemaakte inventarissen bouwkundig erfgoed in deze boekenreeks. In totaal publiceerde men 56 boekvolumes, waarin de inventarissen van 243 van de toen 308 Vlaamse gemeenten verschenen. De provincies Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant werkte men helemaal af binnen deze reeks. In Oost-Vlaanderen moest men nog de inventarissen van 22 gemeenten opmaken, in West-Vlaanderen nog van 43 gemeenten. De inventaris van Zwevegem was daar één van. Die inventarissen zijn niet meer in boekvorm gepubliceerd maar stelde men rechtstreeks op de inventariswebsite van de Afdeling Monumenten en Landschappen ter beschikking.

In West-Vlaanderen streefde men naar een optimale ontsluiting van de inventarisgegevens naar geïnteresseerden en naar lokale besturen toe. De teams zorgden voor een snelle publicatie van hun teksten en foto’s op de inventariswebsite, en kozen ervoor de gegevens per gemeente ook op papier aan te bieden, in eenvoudige, afgeprinte en geringde A4-bundels. Deze documenten werden nooit uitgegeven, maar konden besteld worden bij de administratie. De 43 resterende gemeenten werden tussen 2001 en 2011 verzameld in 50 genummerde bundels. Omdat de deelgemeenten van Brugge deels een eigen volgnummer kregen, is er een discrepantie tussen aantal volgnummers en aantal gemeenten. De inventaris van Zwevegem werd in 2006 verspreid onder het volgnummer WVL26. Alle teksten en beelden werden op de inventariswebsite ontsloten in 2008.

Zeer interessant bij die gedrukte bundels is de vierde doelstelling die men bij elk West-Vlaams deel insloot. Van het eerste tot het laatste gepubliceerde boekdeel van Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen lazen we dat:

• de inventaris het uitgangspunt vormde voor beschermingen,
• een gids is voor de architectuur in de streek,
• en een uitgangspunt voor verder wetenschappelijk onderzoek.

Daar wordt in alle apart gedrukte bundels een vierde doelstelling aan toegevoegd:

• de inventaris wil een hulpmiddel zijn voor het gemeentelijk beleid betreffende het architecturaal patrimonium.

Methodologie

Ook voor de laatste reeks inventarissen in West-Vlaanderen hield men vast aan de basisprincipes van de inventarismethodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. Veldwerk vanop de openbare weg bleef de basis voor de evaluatie en de selectie van het bouwkundig erfgoed. Registratie van de visuele waarnemingen ter plaatse op een veldwerkfiche en fotografische opnamen vulden elkaar aan.

Bij de eerste inventarissen maakte men de beschrijving op basis van een visuele evaluatie en screening van het erfgoed ter plaatse. Vanaf de jaren 1990 vulde men dat aan met onderzoek van beschikbare literatuur en archiefonderzoek, waarbij het onderzoek in het archief van het kadaster steeds systematischer werd uitgevoerd. Als hulpbron werd daarbij gebruik gemaakt van historische kaarten als onder meer de Ferrariskaart (1770-1778), de P.C. Poppkaart (circa 1850) en de Atlas der Buurtwegen (1843). Voor de inventaris van Zwevegem consulteerde men ook het Rijksarchief van Kortrijk, waar in het fonds Gemeentearchief Zwevegem bruikbare historische kaarten worden bewaard. Deze bouwhistorische achtergrondinformatie kon de gebouwen in hun context situeren, hun vroegere functie en evolutie belichten, en op die manier de erfgoedwaarde extra motiveren.

Aanvankelijk nam men bij de inventarisatie van bouwkundig erfgoed het arrondissement als studiegebied voor de geografische aanpak van het onderzoek, de selectie en de publicatie in boekdelen. Door de ruimere selectiecriteria was de publicatie van de inventarissen per arrondissement al snel niet meer haalbaar, waardoor men overschakelde naar kantons. Toen men rond 2000 stopte met de publicatie van de inventarissen in de boekenreeks, liet men ook de afbakening per kanton varen. De inventarissen werden per gemeente opgemaakt, afgewerkt en gepubliceerd.

De beschrijving van het erfgoed in deze gemeentelijke inventarissen bleef gebeuren volgens het stramien uit de inventarismethodologie. Sinds de jaren 1990 werden die, mee evoluerend met de professionalisering van de monumentenzorg, steeds uitgebreider en gespecialiseerder. Historiek, context, volume, materialen en details kregen een plaats in de gestructureerde beschrijving met focus op het exterieur. De contextuele aanpak die in de jaren 1990 werd uitgewerkt, met introductie van beschrijvingen van straatbeelden en (deel)gemeente-inleidingen, werd eveneens aangehouden. In Zwevegem maakten de onderzoekers beschrijvingen van alle deelgemeenten en straten waar men erfgoed registreerde.

Waarden en criteria voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed

Men selecteert panden en constructies binnen de afgebakende geografische context steeds omwille van de op dat moment geldende erfgoedwaarden, vermeld in de wetgeving. De selectie en registratie van het bouwkundig erfgoed in Zwevegem gebeurde in 2005-2006. Men gebruikte bij de inventarisatie de waarden opgenomen in het decreet van 3 maart 1976 en gewijzigd bij decreet van 22 februari 1995. Vanaf 1976 wordt bouwkundig erfgoed geselecteerd op basis van de artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde, wat een zeer ruime interpretatie van de definitie van bouwkundig erfgoed mogelijk maakte. Er is grote aandacht voor straatbeelden en ensembles; naast religieuze, burgerlijke en industriële gebouwen selecteert men een ruim aantal doorsneewoningen en -constructies, representatief voor de basisbebouwing van een bepaalde gemeente of streek. Kleinere bouwkundige elementen, zoals straatmeubilair, kregen systematisch hun plaats in de inventarissen. Meestal heeft een geselecteerd inventarisobject niet één bepaalde erfgoedwaarde, maar gaat het om een wisselwerking tussen meerdere waarden. Een chronologische limiet wordt sinds het decreet van 1976 volledig achterwege gelaten. Verder hield men rekening met volgende criteria: de zeldzaamheid, de herkenbaarheid, de authenticiteit, de representativiteit, de ensemblewaarde en de contextwaarde.

Deze waarden en criteria worden niet afzonderlijk beschouwd. Het is de globale beoordeling die het uitgangspunt vormt voor de evaluatie. Voor opname in de inventaris van het bouwkundig erfgoed dienen de waarden en criteria afgetoetst te worden binnen het geografische kader van het inventarisproject. Met andere woorden: de opname van een gebouw of object in de inventaris wordt nooit object per object besloten, maar steeds in het kader van de erfgoedwaarde-afweging van een groep van gebouwen of objecten per regio of per type. Hoewel de inventaris van Zwevegem formeel als een apart project is gepubliceerd op de inventariswebsite, gebruikte het inventaristeam bij de selectie van het erfgoed de inventarisgegevens uit de toen lopende inventarisprojecten in omliggende gemeenten om een weloverwogen en ruim selectiekader te creëren.

Op vlak van selectie op basis van de waarden en criteria bij de vanaf 2000 los verspreide bundels in West-Vlaanderen bevat de verantwoording in die bundels een interessante passage. Daar lezen we een aantal principiële wijzigingen tegenover de selectie van bouwkundig erfgoed letterlijk af. In de gedrukte boeken hield men tot op het einde grotendeels vast aan een chronologische grens van 1940, maar schaars uitgebreid met voorbeelden van meer recente architectuur. Bij de inventaris “nieuwe stijl” liet men deze limiet vallen: “Er bestaat in principe geen chronologische limiet voor de opname in de inventaris.” De collectie 20ste-eeuwse architectuurtijdschriften die de bibliotheekcollega’s ontsloten, gaf een basis voor een ruimere, beter onderbouwde selectie van recente, ook naoorlogse architectuur. Een andere limiet die wegviel was die van het maximaal aantal lettertekens per gepubliceerd boekdeel. In een online publicatievorm konden alle panden en constructies met erfgoedwaarde een eigen fiche krijgen in de gemeentelijke inventaris. Een merkbaar verschil is dat men daardoor ook voorbeelden van eerder bescheiden, alomtegenwoordige erfgoedtypes selecteerde als apart erfgoedobject, terwijl die bij een publicatie in boekvorm doorgaans in een straatinleiding werden verwerkt. Deze evolutie van ruimere selectie van representatieve, bescheiden basisbebouwing met erfgoedwaarde dient gekaderd te worden in de steeds groeiende aandacht voor nieuwe architectuurtypes in de wetenschappelijke wereld. Ook het toen zeer positieve klimaat ten opzichte van erfgoed en monumentenzorg maakte de aandacht voor kleinere, bescheiden erfgoedtypes in die tijd vanzelfsprekend.

Door een ruime blik op literatuur en archief en gevoed door collega’s uit andere teams, werden begin 21ste eeuw steeds meer erfgoedtypes geselecteerd voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed. De specialist industrieel erfgoed gaf per gemeente tips en documentatie mee aan de inventaristeams. In Limburg en Vlaams-Brabant liepen in die tijd de inventarisaties van historische tuinen en parken. Dit project inspireerde de bouwkundigen in West-Vlaanderen om waardevolle tuinen en parken mee op te nemen in de beschrijving van de bouwkundige objecten die ze selecteerden.

Inventaris bouwkundig erfgoed in Zwevegem

Op basis van de decretale waarden en criteria selecteerde het inventaristeam in 2005-2006 in Zwevegem, Heestert, Moen, Otegem en Sint-Denijs 545 panden en constructies met erfgoedwaarde. Zwevegem bevindt zich aan de zuidelijke rand van de sterk verstedelijkte en geïndustrialiseerde as Menen-Kortrijk-Waregem. In het oosten en het zuiden is de gemeente nog landelijk van uitzicht en wordt het gebied gekenmerkt door een verspreide landelijke bebouwing, die rijk vertegenwoordigd is in de inventaris bouwkundig erfgoed. De vaak historische hoeves, die in kern minimum teruggaan tot de 18de eeuw sluiten typologisch zowel aan bij het gesloten type als het type met losse bestanddelen. Daarnaast ook tal van boerenarbeiderswoningen van één bouwlaag. De kleine dorpskernen behielden hun historische stratenpatroon en worden gekenmerkt door lintbebouwing bestaande uit burgerhuizen en arbeiderswoningen daterend uit de tweede helft van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw, waarvan de representatieve en herkenbare voorbeelden in de inventaris werden opgenomen. Elementen die verwijzen naar een traditionele landelijke gemeente zijn verder windmolens, wegkapellen enzovoort.

Centrumgemeente Zwevegem telt 219 inventarisfiches. In de nochtans sterk vernieuwde kern bleven enkele voorbeelden van 18de-eeuwse dorpsarchitectuur bewaard. Van de 19de-eeuwse bebouwing selecteerde men de burgerhuizen en arbeiderswoningen met eenvoudige bakstenen lijstgevels, vaak verfraaid door (tand)friezen of sierbaksteen. Van circa 1900 ook enkele burgerwoningen met neo-Vlaamserenaissance- en neogotische kenmerken. Vele van deze woningen hebben een typische poorttravee. Typerend voor Zwevegem zijn de opvallende woningen van notabelen en lokale industriëlen onder meer Leon Bekaert. De geselecteerde woningen uit het interbellum sluiten qua stijl enerzijds aan bij de eenvoudige vooroorlogse baksteenarchitectuur en anderzijds bij de geometrische art deco. Voorbeelden van hoeves met een hoge historische waarde zijn de Kasteelhoeve en het Neerhof van het kasteel, beide gelinkt aan het kasteel van Zwevegem. Van de recente architectuur nam men twee parochiekerken uit de jaren 1960 op in de inventaris.

In deelgemeente Heestert werden 88 panden en constructies geïnventariseerd. Het grootste deel van de inventaris bestaat uit eenvoudige dorpswoningen, burgerhuizen en hoeves uit de 19de en 20ste eeuw. Van hoge waarde binnen de geschiedenis van Heestert is het Banhoutbos, dat zowel omwille van de landschappelijke kenmerken als het bouwkundig erfgoed, werd opgenomen in de inventaris: kasteel, duiventoren, koetshuis en boswachterswoning vormen een waardevol geheel. Heester Military Cemetery herinnert aan de eerste Wereldoorlog. Een hardstenen oorlogsgedenkteken en wegkruis, een burgerhuis uit de jaren 1980, een betonnen roterij en voorbeelden van zeer eenvoudige midden-20ste-eeuwse bebouwing getuigen van de ruime blik waarmee het inventaristeam het erfgoed selecteerde.

72 panden en constructies met erfgoedwaarde liggen in Moen. De kern van de gemeente wordt gevormd door de kerk en het historisch waardevolle Hof van Moen. In de dorpskern is er aaneengesloten bebouwing die opklimt tot in de 19de eeuw. Buiten het centrum enkele historisch waardevolle hoeves zoals hoeve Duikingberg, Goed te Erembodegem en het neerhof van de heerlijkheid van Bavegem. Erfgoed gelinkt aan de centrale aanwezigheid van het kanaal Bossuit-Kortrijk waarlangs zich industrie ontwikkelde zijn de Sint-Pietersbrug en een bedrijfsgebouw gelinkt aan een vroegere steenbakkerij langs het kanaal.

In Otegem zijn 50 voorbeelden van bouwkundig erfgoed gelegen. Centraal ligt de Sint-Amandus en Sint-Annakerk, met daarrond vooral recente bebouwing, waarbinnen de herkenbare representatieve voorbeelden van 19de-eeuwse dorpsarchitectuur werd geregistreerd. Het straatbeeld wordt tevens bepaald door voormalige textielnijverheid met verschillende weverijen en constructiewerkhuizen, waarvan ook maar een handvol voorbeelden in de inventaris werden geregistreerd. Buiten de dorpskern representatieve hoeves, waarvan een aantal met historische kern.

In Sint-Denijs bestaat de inventaris bouwkundig erfgoed uit 116 bouwkundige objecten. In de dorpskern werden representatieve, goed bewaarde voorbeelden van de traditionele dorpswoningen geregistreerd, vooral breedhuizen in sobere baksteenbouw. Een groot deel van de bebouwing gelegen aan de Sint-Denijsplaats heeft vermoedelijk een 18de-eeuwse kern onder meer het voormalige schepenhuis van het hoge hof van Helkijn. Buiten de dorpskom tal van historische hoeves met een gebouwenbestand dat teruggaat tot de 18de eeuw. De belangrijkste zijn het Stokerijgoed, Cense Marquette, het beschermde Roden Duifhuize en te Arbres. De inventaris wordt gekenmerkt door een groot aantal weg- en veldkapellen waarvan een aantal teruggaan op een oudere stichting.