De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in Dendermonde gebeurde in 1999-2001 voor wat betreft veldwerk en fotografische registratie. Het inventaristeam van de toenmalige Afdeling Monumenten en Landschappen selecteerde in Dendermonde en deelgemeenten Appels, Baasrode, Dendermonde, Grembergen, Mespelare, Oudegem, Schoonaarde en Sint-Gillis-bij-Dendermonde 974 panden en constructies met erfgoedwaarde. Het project werd gefinaliseerd in 2010 met het publiceren van de inventaristeksten op de inventariswebsite.

Context en doelstelling

De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in Dendermonde situeert zich in de eindperiode van de grootschalige geografische inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in België. In het jaar 2000 valt de beslissing de boekenreeks Bouwen door de Eeuwen Heen in Vlaanderen stop te zetten. In 2004 publiceert men de laatste boekdelen voor de provincie Antwerpen, in 2005 werkt men Limburg af. Na de twee oudste, tweetalige boekdelen, waarvan één voor het arrondissement Leuven en één voor het arrondissement Nijvel, verschenen er van 1975 tot de stopzetting van de publicatiereeks 19 nummers met in totaal 56 volumes. Daarmee bevat de reeks de inventarissen van 243 van de toen 308 Vlaamse gemeenten. De provincies Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant werkte men helemaal af. In Oost-Vlaanderen moest men nog de inventarissen van 22 gemeenten opmaken, in West-Vlaanderen nog van 43 gemeenten. De inventaris van Dendermonde was daar één van. Die inventarissen zijn niet meer in boekvorm gepubliceerd maar werden rechtstreeks op de inventariswebsite van de Afdeling Monumenten en Landschappen ter beschikking gesteld. 

De doelstellingen van de inventarisatie bleven ook na het stopzetten van de boekenreeks behouden, namelijk de drieledige missie uit de beginjaren, aangevuld in de jaren 1990 met een vierde doelstelling:

1. De inventaris wil een beschermingsinstrument zijn als uitgangspunt voor op te stellen lijsten van te beschermen monumenten en stadsgezichten.
2. De inventaris wil een gids zijn voor de architectuur van de streek.
3. De inventaris wil door een eerste, uiteraard verbeterbaar overzicht van het bouwkundig erfgoed te geven, een uitgangspunt vormen voor verder wetenschappelijk onderzoek.
4. De inventaris wil een hulpmiddel bieden aan lokale besturen ter ondersteuning van het gemeentelijk beleid inzake het architecturale patrimonium.

Methodologie

Ook voor de laatste reeks inventarissen in Oost-Vlaanderen hield men vast aan de basisprincipes van de inventarismethodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. Veldwerk vanop de openbare weg bleef de basis voor de evaluatie en de selectie van het bouwkundig erfgoed. Registratie van de visuele waarnemingen ter plaatse op een veldwerkfiche en fotografische opnamen vulden elkaar aan.

Aanvankelijk nam men het arrondissement als studiegebied voor de geografische aanpak van het onderzoek, de selectie en de publicatie in boekdelen. Door de ruimere selectiecriteria was de publicatie van de inventarissen per arrondissement al snel niet meer haalbaar, waardoor men overschakelde naar kantons. Toen men rond 2000 stopte met de publicatie van de inventarissen in de boekenreeks, liet men ook de afbakening per kanton varen. De inventarissen werden per gemeente opgemaakt, afgewerkt en gepubliceerd op de inventariswebsite. Doordat de Oost-Vlaamse inventaristeams een ruime en grondige kennis hadden van de volledige provincie, kon men een ruime geografische basis voor de evaluatie en selectie van het erfgoed blijven garanderen.

De beschrijving van het erfgoed in deze gemeentelijke inventarissen bleef gebeuren volgens het stramien uit de inventarismethodologie. Die werden, mee evoluerend met de professionalisering van de monumentenzorg, steeds uitgebreider en gespecialiseerder. Bij de eerste inventarissen maakte men de beschrijving op basis van een visuele evaluatie en screening van het erfgoed ter plaatse. Vanaf de jaren 1990 vulde men dat aan met onderzoek van beschikbare literatuur en archiefonderzoek, waarbij het onderzoek in het archief van het kadaster steeds systematischer werd uitgevoerd. Deze bouwhistorische achtergrondinformatie kon de gebouwen in hun context situeren, hun vroegere functie en evolutie belichten, en op die manier de erfgoedwaarde extra motiveren. Deze contextuele aanpak resulteerde in de introductie van beschrijvingen van straatbeelden en (deel)gemeente-inleidingen. Bij het begin van elk boekdeel legde een algemene inleiding per arrondissement of kanton het verband tussen het bouwkundig erfgoed en de geografische, landschappelijke en historische en stedenbouwkundige omgeving en evolutie. Om het inventarisproject in Oost-Vlaanderen versneld te kunnen afwerken, koos men ervoor de algemene inleidingen en de beschrijvingen van de gemeenten en deelgemeenten niet meer uit te werken. De focus lag op de beschrijving van het geselecteerde bouwkundige erfgoed, dat wel nog steeds met een straatinleiding werd gekaderd in zijn ruimtelijke context.

Waarden en criteria voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed

Men selecteert panden en constructies binnen de afgebakende geografische context steeds omwille van de op dat moment geldende erfgoedwaarden, vermeld in de wetgeving. De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in Dendermonde en deelgemeenten gebeurde in 1999-2001. Men gebruikte bij de inventarisatie de criteria opgenomen in het decreet van 3 maart 1976 en gewijzigd bij decreet van 22 februari 1995. Vanaf 1976 wordt bouwkundig erfgoed geselecteerd op basis van de artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde, wat een zeer ruime interpretatie van de definitie van bouwkundig erfgoed mogelijk maakte. Er is grote aandacht voor straatbeelden en ensembles; naast religieuze, burgerlijke en industriële gebouwen selecteert men een ruim aantal doorsneewoningen en -constructies, representatief voor de basisbebouwing van een bepaalde gemeente of streek. Kleinere bouwkundige elementen, zoals straatmeubilair, krijgen systematisch hun plaats in de inventarissen. Meestal heeft een geselecteerd inventarisobject niet één bepaalde erfgoedwaarde, maar gaat het om een wisselwerking tussen meerdere waarden. Een ander belangrijk aspect bij de selectie dat het decreet van 1976 genereerde, is het volledig achterwege laten van de chronologische limiet. Verder houdt men rekening met volgende criteria: de zeldzaamheid, de herkenbaarheid, de authenticiteit, de representativiteit, de ensemblewaarde en de contextwaarde.

Deze waarden en criteria worden niet afzonderlijk beschouwd. Het is de globale beoordeling die het uitgangspunt vormt voor de evaluatie. Voor opname in de inventaris van het bouwkundig erfgoed dienen de waarden en criteria afgetoetst te worden binnen het geografische kader van het inventarisproject. Met andere woorden: de opname van een gebouw of object in de inventaris wordt nooit object per object besloten, maar steeds in het kader van de erfgoedwaarde-afweging van een groep van gebouwen of objecten per regio of per type. Hoewel de inventaris van Dendermonde formeel als een apart geheel is gepubliceerd op de inventariswebsite, gebruikte het inventaristeam bij de selectie van het erfgoed de inventarisgegevens uit de toen lopende inventarisprojecten in omliggende gemeenten om een weloverwogen en ruim selectiekader te creëren.

Op basis van deze waarden en criteria selecteerde het inventaristeam in 1999-2001 in Dendermonde en deelgemeenten Appels, Baasrode, Dendermonde, Grembergen, Mespelare, Oudegem, Schoonaarde en Sint-Gillis-bij-Dendermonde 974 panden en constructies met erfgoedwaarde voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed. 

Bijna de helft van de 974 erfgoedobjecten is gelegen in de sterk verstedelijkte spilgemeente Dendermonde. De historische kern van de gemeente Dendermonde werd tijdens de Eerste Wereldoorlog door de Duitse bezetter stelselmatig geplunderd en in brand gestoken met uitzondering van de aangeslagen complexen. Ten gevolge hiervan wordt onder meer de Grote Markt gekenmerkt door een symbiose van historische bebouwing en 'nieuwbouw' in wederopbouwstijl. De gespaarde historische gebouwen, waarvan er enkele opklimmen tot de 17de eeuw, herinneren stilistisch en typologisch aan de verdwenen bouwstijlen. Het gotische stadhuis met belfort en voormalige lakenhal dateert uit de 14de eeuw; het belfort, gebouwd onder leiding van bouwmeester Michiel van Melbrouc werd in 1999 door Unesco erkend als werelderfgoed. De beeldbepalende gebouwen in wederopbouwstijl werden ter vervanging van vernielde panden ingeplant op de historische site van de Grote Markt. Hierbij werd rekening gehouden met de oorspronkelijke rooilijn en perceelgrenzen. De realisatie van deze 'invularchitectuur' getuigt van de historiserende visie op de wederopbouw, waarbij een romantisch beeld van een historisch ontwikkelde bebouwing gesuggereerd werd. In tegenstelling tot het verstedelijkte karakter van Dendermonde, zijn de overige deelgemeenten eerder landelijk van uitzicht, elk met een eigen parochiekerk en karakteristieke burgerwoningen. Vele kapellen, eenvoudige dorpswoningen en een aantal verspreide hoevecomplexen vervolledigen het geheel.

In de inventaris van Dendermonde en deelgemeenten is evenwichtig geselecteerd binnen alle aanwezige bouwstijlen en typologieën. Opvallend is echter de schaarse vertegenwoordiging van vooruitstrevende naoorlogse architectuur, waarvan enkel twee parochiekerken zijn geregistreerd in Dendermonde.