Beschrijving

De inventaris bouwkundig erfgoed van de gemeente Arendonk werd gepubliceerd in 2004 in boekdeel 16n6 van de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Een inventaristeam van de Afdeling Monumenten en Landschappen van de Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg (AROHM) maakte de inventaris op. Het onderzoek werd in juni 2001 gestart en afgerond met controle- en interieurbezoeken in het najaar van 2003. De resultaten van het onderzoek werden gepubliceerd in 2004. De inventarisatie van bouwkundig erfgoed in Arendonk leverde 134 inventarisfiches op.

Context en doelstelling

Het boekdeel 16n6 bevat de inventaris bouwkundig erfgoed van de gemeenten gelegen in het kieskanton Arendonk. Het is één van de zes inventarisdelen die samen het bouwkundig erfgoed omvatten van het arrondissement Turnhout. Het inventarisproject Bouwen door de eeuwen heen nam het arrondissement steeds als geografische basis voor het onderzoek, om zo een voldoende ruime geografische blik te garanderen. Met het arrondissement Turnhout konden de inventaristeams van de provincie Antwerpen hun inventarisproject afronden.

Het inventarisproject in het arrondissement Turnhout speelde zich af op een kantelmoment in de geschiedenis van het project Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Met als hoofdbedoeling de doorlooptijd van inventarisatie naar beschermingsdossier in te korten, viel in het jaar 2000 de beslissing de publicatie van de inventarissen in de boekenreeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen stop te zetten. Aan de basis van die beslissing lag de beschermingspolitiek van minister Johan Sauwens, die in 2000 bevoegd was voor monumenten- en landschapszorg. De minister wilde zeer intensief inzetten op beschermen van bouwkundig erfgoed. Hij zag een beschermingspakket als een logische stap na de afwerking van de inventaris van een gemeente, en wilde dit proces versneld zien. Hij vroeg om binnen zijn regeerperiode, dus voor 2004, het inventarisproject voor heel Vlaanderen af te werken, om op die manier in elke gemeente in Vlaanderen de nodige monumenten te kunnen beschermen. Paul Van Grembergen, die Sauwens in 2001 opvolgde als bevoegde minister, zette dit beleid onverminderd verder.

De beleidsbrief is duidelijk: “Teneinde eind 2003 de lopende inventaris van het bouwkundig erfgoed van het Vlaams gewest af te ronden zal vanaf 2001 een versnelde inventarisatie plaatsvinden waarbij in de eerste plaats aandacht zal besteed worden aan de selectie van de voor bescherming vatbare monumenten.” De inventarisploeg in Antwerpen, die op een zucht stond van de afwerking van de inventaris in het arrondissement Turnhout, mocht de lopende inventarisaties en de geplande publicaties afwerken volgens de klassieke methodologie en hoefde niet over te stappen op een versnelde aanpak van de inventarisatie. Met boekdeel 16n6 voor het kanton Arendonk, konden ze de inventarisatie van bouwkundig erfgoed in de volledige provincie Antwerpen afronden, goed voor achttien boekdelen uitgebracht tussen 1976 en 2004.

De doelstellingen van de inventarisatie in de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen bleven doorheen de hele reeks steeds dezelfde:

1. Vooreerst wil de inventaris een beschermingsinstrument zijn als uitgangspunt voor de op te stellen lijsten van te beschermen monumenten, stads- en dorpsgezichten; de verzamelde basisdocumentatie geeft immers een beter overzicht van het bestaande bouwkundig erfgoed en vergemakkelijkt elke evaluatie voor mogelijke beschermingsvoorstellen.
2. Vervolgens wil hij een gids zijn voor de architectuur van de streek.
3. Ten slotte wil hij door een eerste, verbeterbaar overzicht te geven van het bouwkundig erfgoed, een uitgangspunt vormen voor verder wetenschappelijk onderzoek.

Methodologie

De inventarismethodologie nam het arrondissement steeds als studiegebied voor de geografische aanpak van het onderzoek en de selectie. Door de ruimere selectiecriteria was de publicatie van de inventaris van één arrondissement per boekdeel al snel niet meer haalbaar, waardoor men vanaf 1988 overschakelde naar kieskantons. De schaal van een kanton garandeert een nog voldoende ruime geografische en historische samenhang. Dat deed men ook voor het arrondissement Turnhout, waarbij elk van de zes boekdelen een kieskanton omvat. Boek 16n1 presenteerde minister Martens al in 1997. In boekdeel 16n1 komt het kanton Turnhout aan bod. De minister sprak in het woord vooraf van het laatste boekdeel van het arrondissement Mechelen (13n4) nog de hoop uit dat ze binnen zijn regeerperiode het arrondissement Turnhout zouden afwerken, maar dat was te optimistisch. Boekdeel 16n2 voor het kanton Westerlo ging in 2000 ter perse, een jaar later is 16n3 met het kanton Herentals klaar. In 2002 volgden de kantons Hoogstraten in 16n4 en Mol in 16n5. Ze finaliseerden de inventaris van de provincie Antwerpen in 2004 met het afsluitende zesde deel van het arrondissement, voor het kanton Arendonk (16n6).

De werkwijze bij het opstellen van de inventaris van de vier gemeenten in boekdeel 16n6, Arendonk, Dessel, Ravels en Retie, volgt de basisprincipes van de inventarismethodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. Veldwerk vanop de openbare weg is de basis voor de evaluatie en de selectie van het bouwkundig erfgoed. Registratie van de visuele waarnemingen ter plaatse op een veldwerkfiche en fotografische opnames vulden elkaar aan. Het onderzoek van de interieurs bleef beperkt tot kerken en een aantal openbare gebouwen.

Om de belangrijkste gebouwen in hun context te situeren en eventueel hun vroegere functie en evolutie te belichten, consulteerde men standaard de voornaamste bibliografische en archivalische bronnen. Omwille van tijdsefficiëntie behoorde een systematische consultatie van niet-gepubliceerd archiefmateriaal echter nooit tot de methodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. De Antwerpse onderzoekers onderscheidden zich vanaf begin jaren 1990 echter door een grondiger onderzoek van de niet-uitgegeven archiefstukken voor alle gemeenten en alle types erfgoed. Men zorgde ook in landelijke gemeenten voor een evenwaardige, precieze datering van het erfgoed op basis van bouwtoelatingen, die ze bij alle gemeentelijke diensten gingen opzoeken. Waar dit mogelijk was werden ook in dit kanton de gemeentelijke archieven van bouwtoelatingen nagekeken. De archieven van de Provinciale Commissie voor Monumenten en Landschappen (PCML), toen bewaard in het Provinciaal Archief, vormden een bron waarmee ze openbare gebouwen documenteerden. Deze onderzoekers introduceerden het onderzoek van mutatieregisters en schetsen van het kadaster, waarmee ze een zeer betrouwbare terminus ante quem aanleverden voor alle bebouwing na circa 1831. Ten slotte maakte ook de medewerking van bewoners, eigenaars, plaatselijke kringen en specialisten om de representativiteit en authenticiteit te staven, formeel deel uit van hun methodologie.

De beschrijving van het erfgoed gebeurde volgens het stramien uit de inventarismethodologie. Die beschrijvingen werden, mee evoluerend met de professionalisering van de monumentenzorg, steeds uitgebreider en gespecialiseerder. Bij de eerste inventarissen maakte men de beschrijving op basis van een visuele evaluatie en screening van het erfgoed ter plaatse. Vanaf de jaren 1990 vulde men dat aan met onderzoek van beschikbare literatuur en archiefonderzoek. Deze bouwhistorische achtergrondinformatie kon de gebouwen in hun context situeren, hun vroegere functie en evolutie belichten, en op die manier de erfgoedwaarde extra motiveren. Deze contextuele aanpak resulteerde in de introductie van beschrijvingen van straatbeelden en (deel)gemeente-inleidingen. Bij het begin van elk boekdeel legde een algemene inleiding het verband tussen het bouwkundig erfgoed en de geografische, landschappelijke en historische en stedenbouwkundige omgeving en evolutie. Bij boekdeel 16n6 maakte men een uitgebreide algemene inleiding voor de inventaris bouwkundig erfgoed van het kanton Arendonk. De gemeente Arendonk kreeg ook een eigen inleiding.

Waarden en criteria voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed

Men selecteerde panden en constructies binnen de afgebakende geografische context steeds omwille van de op dat moment geldende erfgoedwaarden, vermeld in de wetgeving. De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in het kanton Arendonk gebeurde in 2001-2004. Men gebruikte bij de inventarisatie de criteria opgenomen in het decreet van 3 maart 1976 en gewijzigd bij decreet van 22 februari 1995. Vanaf 1976 werd bouwkundig erfgoed geselecteerd op basis van de artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde, wat een zeer ruime interpretatie van de definitie van bouwkundig erfgoed mogelijk maakte. Er was grote aandacht voor straatbeelden en ensembles; naast religieuze, burgerlijke en industriële gebouwen selecteerde men een ruim aantal doorsneewoningen en -constructies, representatief voor de basisbebouwing van een bepaalde gemeente of streek. Kleinere bouwkundige elementen, zoals straatmeubilair, kregen systematisch hun plaats in de inventarissen. Meestal heeft een geselecteerd inventarisobject niet één bepaalde erfgoedwaarde, maar gaat het om een wisselwerking tussen meerdere waarden.

Een ander belangrijk aspect bij de selectie dat het decreet van 1976 genereerde, was het achterwege laten van de chronologische limiet. In principe bestond er sindsdien geen chronologische limiet meer voor opname in de inventarissen. In praktijk pasten de inventaristeams deze weggevallen limiet voor de meeste inventarissen met schroom toe. In de meeste gemeenten is er amper erfgoed geselecteerd jonger dan 1940. In het arrondissement Turnhout zijn de onderzoekers zich bewust van de grote waarde van de hedendaagse architectuur in het gebied. Vooral het kanton Turnhout bevat architectuur die het lokale belang ver overstijgt. De ervaring met inventariseren van hedendaagse architectuur die de inventaristeams in dit kanton opdoen, uit zich ook in de registratie van naoorlogse architectuur in het kanton Arendonk.

Bij de selectie van bouwkundig erfgoed hield men rekening met volgende criteria: de zeldzaamheid, de herkenbaarheid, de authenticiteit, de representativiteit, de ensemblewaarde en de contextwaarde.

Deze waarden en criteria worden niet afzonderlijk beschouwd. Het is de globale beoordeling die het uitgangspunt vormt voor de evaluatie. Voor opname in de inventaris van het bouwkundig erfgoed dienen de waarden en criteria afgetoetst te worden binnen het geografische kader van het inventarisproject. Met andere woorden: de opname van een gebouw of object in de inventaris wordt nooit object per object besloten, maar steeds in het kader van de erfgoedwaarde-afweging van een groep van gebouwen of objecten per regio en/of per type.

Hoewel de inventaris van het kanton formeel in een apart boekdeel is gepubliceerd in de publicatiereeks, gebruikte het inventaristeam bij de selectie van het erfgoed de inventarisgegevens uit de toen lopende inventarisprojecten in het volledige arrondissement, om een weloverwogen en ruim selectiekader te creëren. De conclusies van deze evaluatie, tegen een landschappelijke en historische achtergrond, werden beschreven in de inleiding van het kanton Arendonk.

Inventaris bouwkundig erfgoed in Arendonk

Op basis van deze waarden en criteria selecteerde het inventaristeam in 2001-2004 in Arendonk 134 panden en constructies met erfgoedwaarde voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed.

De inventaris van Arendonk getuigt van de algemene architecturale kenmerken die het onderzoeksteam definieerde voor het volledige kanton. Het kanton Arendonk ligt deels in de Noorderkempen en deels in de Centrale Kempen. Typisch voor deze regio is een cultuurlandschap waarin oude, traditionele nederzettingen nog af te lezen zijn. De hoofdrol in de inventaris bouwkundig erfgoed wordt gespeeld door de traditionele erfgoedelementen in de historische dorpskernen, zoals kerken en pastorieën, gemeentehuizen, scholen en kloosters. De woningbouw is bijzonder sober, tot in het interbellum deze regio aansluit bij de moderne architectuurtendensen.

Omdat in deze historisch gezien arme streek ook geen natuursteen te vinden is, bepaalt de ter plaatse geproduceerde baksteen het bouwkundig erfgoed. Natuursteen is enkel te vinden in de parochiekerken, waarvan de oudst bewaarde opklimmen tot de 15de-16de eeuw en een vereenvoudigde versie tonen van de Kempense baksteengotiek. Zoals overal in Vlaanderen, worden vanaf de tweede helft van de 19de eeuw de bestaande gotische kerken vergroot en ook volledig nieuwe opgetrokken in neogotische stijl. De imposantste en veruit uitbundigste neogotische kerk van het kanton bevindt zich in Arendonk. Typisch voor dit kanton zijn de kerken en gehuchtkapellen die vanaf het interbellum een moderne vormgeving krijgen naar ontwerp van bekende Vlaamse architecten en kunstenaars. De parochiekerk Sint-Jozef van R. Van Steenbergen en de kapellen van Berendonk en de Broekkant, allemaal uit de jaren 1960, zijn representatieve voorbeelden van deze interessante architecturale tendens.

Vaste elementen in de inventaris bouwkundig erfgoed in de Kempen zijn de kapellen, die in dit kanton zeer talrijk aanwezig zijn, met zowel voorbeelden uit de 19de als begin 20ste eeuw. In dit kanton zijn eigenlijk geen historische kasteeldomeinen aanwezig. Eind 19de, begin 20ste eeuw werden een aantal buitenplaatsen in neostijl opgetrokken; in Arendonk is het Kasteel Tip hier een representatief voorbeeld van en kasteel Ter Hoge Heide, waar enkel de bijgebouwen van zijn bewaard.

De bebouwing op de markten, dorpspleinen en -straten in dit kanton is vrij jong. Binnen de zeer eenvoudige, bescheiden dorpskernen van deze regio, getuigen de pastorieën als enige stijlgebonden architectuur. De statige dubbelhuizen uit de 17de en 18de eeuw vertonen de kenmerken van de typische norbertijnenpastorieën, gelinkt aan de abdij van Tongerlo. De gemeentehuizen waren tijdens het ancien régime ondergebracht in een plaatselijke herberg of eenvoudig raadhuis; pas in de 19de eeuw uit krijgen deze openbare gebouwen een representatieve bouwstijl. De gemeentehuizen zijn vanaf dan te herkennen aan hun verzorgde neogotische of neo-Vlaamse-renaissancebaksteenarchitectuur. Op een eind 17de-eeuwse herberg na, dateren de oudste woningen en openbare gebouwen in de kernen uit de 19de eeuw. De inventaris bevat burgerhuizen, die de doorsneevormgeving van de opeenvolgende stijlen overnemen met een bijzondere zin voor de detaillering. Arbeiderswoningen, eenvoudige lage bakstenen rijwoningen, gaan samen met de industrialisatie van de Noorderkempen vanaf het einde van de 19de eeuw. Na de oprichting van de Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen in 1920 streven de lokale sociale bouwmaatschappijen naar een eenvoudige vertaling van het tuinwijkconcept. Het interbellum is ook op vlak van private woningbouw een ijkpunt voor het bouwkundig erfgoed in het kanton Arendonk. De bevolkingstoename manifesteert zich in talrijke woningen en villa's met art-deco- en cottage-allures die de verbindingswegen gaan flankeren en de opgang van de Iintbebouwing inzetten. Daarnaast komt vanaf toen en ook na de Tweede Wereldoorlog architectuur tot stand van vooruitstrevende architecten, in Arendonk zijn een aantal ontwerpen van P. Neefs geïnventariseerd. Ook bij de (semi-)openbare gebouwen uit de tweede helft van de 20ste eeuw, selecteerde het inventaristeam een aantal voorbeelden met architecturale waarde, zoals de voormalige privékliniek van Dokter Schrijvers uit de jaren 1930.

Het historisch gezien agrarische karakter van de streek blijft echter in grote mate de inventaris bouwkundig erfgoed bepalen. Er resten slechts een paar historische hoeves die teruggaan tot de 16de en het midden van de 17de eeuw. Het betreft hoeves met losstaande bestanddelen, gekenmerkt door een woonstalhuis en schuur, soms geïncorporeerde stallen en wagenhuizen, waarin hier en daar nog resten van de geleemde en later versteende vakwerkbouw konden geregistreerd worden. Het merendeel van de geïnventariseerde hoeves dateert echter uit de periode 1850-1940. Er zijn hoeves beschreven met losse bestanddelen, naast L-vormige varianten, en kleinere, ruim verspreide langgestrekte hoeves. Er werden ook een aantal grote modelhoeves opgenomen in de inventaris, die horen bij uitgestrekte landbouwondernemingen en proefbedrijven. De oudst bewaarde modelhoeve is Zomerzorg in Arendonk van 1851-1852.

Dit kanton omvat een belangrijke molenpatrimonium, met een overzicht van de verschillende types van houten en bakstenen wind- en graanwatermolens. De Toremansmolen in Arendonk is een in 1809 opgerichte koren- en oliemolen van het type achtkante houten bovenkruier met een in de kelder ingerichte oliemolen van 1859. Midden 19de eeuw werden twee kanalen gegraven in dit kanton, die een grote invloed hadden. Bruggen en brugwachtershuizen bij dit kanaal illustreren de industriële geschiedenis van Arendonk. Sobere bakstenen bedrijfsgebouwen herinneren aan de al bij al beperkte industriële activiteit die mede door de kanalen vanaf einde 19de-begin 20ste eeuw op gang komt. Ook binnen dit erfgoedtype is het interbellum van tel: moderne ontwerpers en hun opdrachtgevers drukken ook hier hun stempel. Voorbeelden in Arendonk zijn twee sigarenfabrieken uit de jaren 1920 en 1930.