Beschrijving

De inventaris bouwkundig erfgoed van de gemeente Balen werd gepubliceerd in 2002 in boekdeel 16n5 van de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Een inventaristeam van de Afdeling Monumenten en Landschappen van de Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg (AROHM) maakte de inventaris op. Het onderzoek werd in de zomer van 1999 gestart en afgerond in de zomer van 2001, met controle- en interieurbezoeken in de winterperiode 2001-2002. De resultaten van het onderzoek werden gepubliceerd in 2002. De inventarisatie van bouwkundig erfgoed in Balen en deelgemeente Olmen leverde 128 inventarisfiches op.

Context en doelstelling

Het boekdeel 16n5 bevat de inventaris bouwkundig erfgoed van de gemeenten gelegen in het kieskanton Mol. Het is één van de zes inventarisdelen die samen het bouwkundig erfgoed omvatten van het arrondissement Turnhout. Het inventarisproject Bouwen door de eeuwen heen nam het arrondissement steeds als geografische basis voor het onderzoek, om zo een voldoende ruime geografische blik te garanderen. Met de boeken van het arrondissement Turnhout konden de inventaristeams van de provincie Antwerpen hun inventarisproject afronden.

Het inventarisproject in het arrondissement Turnhout speelde zich af op een kantelmoment in de geschiedenis van het project Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Met als hoofdbedoeling de doorlooptijd van inventarisatie naar beschermingsdossier in te korten, viel in het jaar 2000 de beslissing de publicatie van de inventarissen in de boekenreeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen stop te zetten. Aan de basis van die beslissing lag de beschermingspolitiek van minister Johan Sauwens, die in 2000 bevoegd was voor monumenten- en landschapszorg. De minister wilde zeer intensief inzetten op beschermen van bouwkundig erfgoed. Hij zag een beschermingspakket als een logische stap na de afwerking van de inventaris van een gemeente, en wilde dit proces versneld zien. Hij vroeg om binnen zijn regeerperiode, dus voor 2004, het inventarisproject voor heel Vlaanderen af te werken, om op die manier in elke gemeente in Vlaanderen de nodige monumenten te kunnen beschermen. Paul Van Grembergen, die Sauwens in 2001 opvolgde als bevoegde minister, zette dit beleid onverminderd verder.

In zijn woord vooraf bij de publicatie van 16n5 verwijst hij concreet naar de beschermingsvoorstellen die vanuit deze inventaris worden opgestart. De beleidsbrief is duidelijk: “Teneinde eind 2003 de lopende inventaris van het bouwkundig erfgoed van het Vlaams gewest af te ronden zal vanaf 2001 een versnelde inventarisatie plaatsvinden waarbij in de eerste plaats aandacht zal besteed worden aan de selectie van de voor bescherming vatbare monumenten.” De inventarisploeg in Antwerpen, die op een zucht stond van de afwerking van de inventaris in het arrondissement Turnhout, mocht de lopende inventarisaties en de geplande publicaties afwerken volgens de klassieke methodologie en hoefde niet over te stappen op een versnelde aanpak van de inventarisatie.

De doelstellingen van de inventarisatie in de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen bleven doorheen de hele reeks steeds dezelfde:

1. Vooreerst wil de inventaris een beschermingsinstrument zijn als uitgangspunt voor de op te stellen lijsten van te beschermen monumenten, stads- en dorpsgezichten; de verzamelde basisdocumentatie geeft immers een beter overzicht van het bestaande bouwkundig erfgoed en vergemakkelijkt elke evaluatie voor mogelijke beschermingsvoorstellen.
2. Vervolgens wil hij een gids zijn voor de architectuur van de streek.
3. Ten slotte wil hij door een eerste, verbeterbaar overzicht te geven van het bouwkundig erfgoed, een uitgangspunt vormen voor verder wetenschappelijk onderzoek.

Methodologie

De inventarismethodologie nam het arrondissement steeds als studiegebied voor de geografische aanpak van het onderzoek en de selectie. Door de ruimere selectiecriteria was de publicatie van de inventaris van één arrondissement per boekdeel al snel niet meer haalbaar, waardoor men vanaf 1988 overschakelde naar kieskantons. De schaal van een kanton garandeert een nog voldoende ruime geografische en historische samenhang. Dat deed men ook voor het arrondissement Turnhout, waarbij elk van de zes boekdelen een kieskanton omvat. Boek 16n1 presenteerde minister Martens al in 1997. In boekdeel 16n1 komt het kanton Turnhout aan bod. De minister sprak in het woord vooraf van het laatste boekdeel van het arrondissement Mechelen (13n4) nog de hoop uit dat ze binnen zijn regeerperiode het arrondissement Turnhout zouden afwerken, maar dat was te optimistisch. Boekdeel 16n2 voor het kanton Westerlo ging in 2000 ter perse, een jaar later is 16n3 met het kanton Herentals klaar. In 2002 volgden de kantons Hoogstraten in 16n4 en Mol in 16n5. Ze finaliseerden de inventaris van de provincie Antwerpen in 2004 met het afsluitende zesde deel van het arrondissement, voor het kanton Arendonk (16n6).

De werkwijze bij het opstellen van de inventaris van de vier gemeenten in boekdeel 16n5, Balen, Geel, Meerhout en Mol, volgt de basisprincipes van de inventarismethodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. Veldwerk vanop de openbare weg is de basis voor de evaluatie en de selectie van het bouwkundig erfgoed. Registratie van de visuele waarnemingen ter plaatse op een veldwerkfiche en fotografische opnames vulden elkaar aan. Het onderzoek van de interieurs bleef beperkt tot kerken en een aantal openbare gebouwen.

Om de belangrijkste gebouwen in hun context te situeren en eventueel hun vroegere functie en evolutie te belichten, consulteerde men standaard de voornaamste bibliografische en archivalische bronnen. Omwille van tijdsefficiëntie behoorde een systematische consultatie van niet-gepubliceerd archiefmateriaal echter nooit tot de methodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. De Antwerpse onderzoekers onderscheidden zich vanaf begin jaren 1990 echter door een grondiger onderzoek van de niet-uitgegeven archiefstukken voor alle gemeenten en alle types erfgoed. Men zorgde ook in landelijke gemeenten voor een evenwaardige, precieze datering van het erfgoed op basis van bouwtoelatingen, die ze bij alle gemeentelijke diensten gingen opzoeken. Waar dit mogelijk was werden ook in dit kanton de gemeentelijke archieven van bouwtoelatingen nagekeken; die bleken echter enkel beschikbaar in Mol. De archieven van de Provinciale Commissie voor Monumenten en Landschappen (PCML), toen bewaard in het Provinciaal Archief, vormden een bron waarmee ze openbare gebouwen documenteerden. Deze onderzoekers introduceerden het onderzoek van mutatieregisters en schetsen van het kadaster, waarmee ze een zeer betrouwbare terminus ante quem aanleverden voor alle bebouwing na circa 1831. Ten slotte maakte ook de medewerking van bewoners, eigenaars, plaatselijke kringen en specialisten om de representativiteit en authenticiteit te staven, formeel deel uit van hun methodologie.

De beschrijving van het erfgoed gebeurde volgens het stramien uit de inventarismethodologie. Die beschrijvingen werden, mee evoluerend met de professionalisering van de monumentenzorg, steeds uitgebreider en gespecialiseerder. Bij de eerste inventarissen maakte men de beschrijving op basis van een visuele evaluatie en screening van het erfgoed ter plaatse. Vanaf de jaren 1990 vulde men dat aan met onderzoek van beschikbare literatuur en archiefonderzoek. Deze bouwhistorische achtergrondinformatie kon de gebouwen in hun context situeren, hun vroegere functie en evolutie belichten, en op die manier de erfgoedwaarde extra motiveren. Deze contextuele aanpak resulteerde in de introductie van beschrijvingen van straatbeelden en (deel)gemeente-inleidingen. Bij het begin van elk boekdeel legde een algemene inleiding het verband tussen het bouwkundig erfgoed en de geografische, landschappelijke en historische en stedenbouwkundige omgeving en evolutie. Bij boekdeel 16n5 maakte men een uitgebreide algemene inleiding voor de inventaris bouwkundig erfgoed van het kanton Mol.

Waarden en criteria voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed

Men selecteerde panden en constructies binnen de afgebakende geografische context steeds omwille van de op dat moment geldende erfgoedwaarden, vermeld in de wetgeving. De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in het kanton Mol gebeurde in 1999-2002. Men gebruikte bij de inventarisatie de criteria opgenomen in het decreet van 3 maart 1976 en gewijzigd bij decreet van 22 februari 1995. Vanaf 1976 werd bouwkundig erfgoed geselecteerd op basis van de artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde, wat een zeer ruime interpretatie van de definitie van bouwkundig erfgoed mogelijk maakte. Er was grote aandacht voor straatbeelden en ensembles; naast religieuze, burgerlijke en industriële gebouwen selecteerde men een ruim aantal doorsneewoningen en -constructies, representatief voor de basisbebouwing van een bepaalde gemeente of streek. Kleinere bouwkundige elementen, zoals straatmeubilair, kregen systematisch hun plaats in de inventarissen. Meestal heeft een geselecteerd inventarisobject niet één bepaalde erfgoedwaarde, maar gaat het om een wisselwerking tussen meerdere waarden.

Een ander belangrijk aspect bij de selectie dat het decreet van 1976 genereerde, was het achterwege laten van de chronologische limiet. In principe bestond er sindsdien geen chronologische limiet meer voor opname in de inventarissen. In praktijk pasten de inventaristeams deze weggevallen limiet voor de meeste inventarissen met schroom toe. In de meeste gemeenten is er amper erfgoed geselecteerd jonger dan 1940. In het arrondissement Turnhout zijn de onderzoekers zich bewust van de grote waarde van de hedendaagse architectuur in het gebied. Vooral het kanton Turnhout bevat architectuur die het lokale belang ver overstijgt. De ervaring met inventariseren van hedendaagse architectuur die de inventaristeams in dit kanton opdoen, uit zich ook in de registratie van naoorlogse architectuur in het kanton Mol.

Bij de selectie van bouwkundig erfgoed hield men rekening met volgende criteria: de zeldzaamheid, de herkenbaarheid, de authenticiteit, de representativiteit, de ensemblewaarde en de contextwaarde.

Deze waarden en criteria worden niet afzonderlijk beschouwd. Het is de globale beoordeling die het uitgangspunt vormt voor de evaluatie. Voor opname in de inventaris van het bouwkundig erfgoed dienen de waarden en criteria afgetoetst te worden binnen het geografische kader van het inventarisproject. Met andere woorden: de opname van een gebouw of object in de inventaris wordt nooit object per object besloten, maar steeds in het kader van de erfgoedwaarde-afweging van een groep van gebouwen of objecten per regio en/of per type.

Hoewel de inventaris van het kanton formeel in een apart boekdeel is gepubliceerd in de publicatiereeks, gebruikte het inventaristeam bij de selectie van het erfgoed de inventarisgegevens uit de toen lopende inventarisprojecten in het volledige arrondissement, om een weloverwogen en ruim selectiekader te creëren. De conclusies van deze evaluatie, tegen een landschappelijke en historische achtergrond, werden beschreven in de inleiding van het kanton Mol.

Inventaris bouwkundig erfgoed in Balen

Op basis van deze waarden en criteria selecteerde het inventaristeam in 1999-2002 in Balen en Olmen 128 panden en constructies met erfgoedwaarde voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed. De inventaris van Balen getuigt van de algemene architecturale kenmerken die het onderzoeksteam definieerde voor het volledige kanton. Architecturaal overweegt de doorsneebebouwing van sobere dorpskerken, vele kapellen, eenvoudige burgerhuizen en kleinschalige hoevetjes. Op het stedelijke centra van Mol en Geel na, registreerde men in de periode van inventarisatie nog steeds een landelijk karakter in het volledige kanton.

107 van de 128 geïnventariseerde goederen liggen in Balen. Balen is een langgerekt straatdorp met centraal gelegen dorpskern en omringende gehuchten. In het oorspronkelijk vrij kleine dorpscentrum en in de centra van de gehuchten inventariseerde men van de zeer heterogene lintbebouwing enkele nog (deels) bewaarde historische panden, met als een van de belangrijkste voorbeelden het Pannenhuis in Schoor-Dorp, de voormalige zetel van de laatbank van Scheps. De inventaris bevat het evidente historische erfgoed van Balen, zoals de parochiekerken met bijhorende pastorie en de openbare gebouwen. Openbare gebouwen doorgaans uit de 19de of begin 20ste eeuw, bijvoorbeeld het opvallende gemeentehuis in neo-Vlaamse renaissance uit 1906-1907. Verder werden het postkantoor, het politiekantoor, de stations van Balen en Balen-Wezel, de jongensschool en de gemeenteschool opgenomen in de inventaris bouwkundig erfgoed omwille van hun historische betekening voor de gemeente. Opvallend in Balen zijn de talrijke kapellen, waartussen er ook een aantal grote werden geregistreerd.

Qua private bebouwing is een ruime selectie 19de- en 20ste-eeuwse burgerwoningen en villa’s opgenomen in de inventaris, waaronder een aantal grote woningen van notabelen, brouwers, fabrikanten. Een aantal grote villa’s worden kasteel genoemd, zoals het kasteel van Berkebossen en het kasteel De Most. Uit het interbellum werden eveneens burgerhuizen geregistreerd, zowel in art deco, modernisme als meer romantische cottagestijl. Men had oog voor bescheiden woonvormen, zoals arbeiderswoningen, een citéwoning, en lage, eenvoudige dorpswoningen. Op vlak van industrieel-archeologisch erfgoed selecteerde men een brouwerij en twee watermolens. Meer recentere industriële architectuur zijn de zinkfabriek Vieille Montagne en een springstoffenfabriek. Van Glaverbel zijn de personeels- en directeurswoningen opgenomen in de inventaris. De zones tussen het centrum en de gehuchten bleven overwegend landelijk. Een aantal hoeven werden geïnventariseerd om de historische landelijke bedrijvigheid te illustreren. Zeer sporadisch kon men nog sporen van leem- en vakwerkbouw registreren. Typerend voor de inventarissen opgemaakt vanaf eind jaren 1990 is de aandacht die de inventaristeams besteedden aan voorbeelden van recente architectuur. In Balen is daar maar één voorbeeld van opgenomen, namelijk een moderne wijkkerk uit 1973 van architect P. Neefs.

Olmen heeft een beperkte inventaris bouwkundig erfgoed van 21 panden en constructies. Het centrum van Olmen is een langgerekt straatdorp. De inventaris bevat de typische, representatieve historische gebouwen van de gemeente zoals parochiekerk en pastorie, gemeenteschool, meisjesschool en klooster. In het centrum inventariseerde men eenvoudige rijhuizen uit de 20ste eeuw, enkele met oudere kern. Verder een aantal interessante burgerhuizen en villa’s, vooral uit het begin van de 20ste eeuw. De inventaris bevat langgestrekte hoeven uit de eerste helft van de 20ste eeuw. Kapellen zijn goed vertegenwoordigd klein erfgoed. Typerend voor de streek is de watermolen in Olmen.