Beschrijving

De inventaris bouwkundig erfgoed van de gemeente Hoogstraten werd gepubliceerd in 2002 in boekdeel 16n4 van de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Een inventaristeam van de Afdeling Monumenten en Landschappen van de Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg (AROHM) maakte de inventaris op. Het onderzoek werd in juni 1998 gestart en afgerond met controle- en interieurbezoeken in het voorjaar van 2000. De resultaten van het onderzoek werden gepubliceerd in 2002. De inventarisatie van bouwkundig erfgoed in Hoogstraten en deelgemeenten Meer, Meerle, Minderhout en Wortel leverde 350 inventarisfiches op.

Context en doelstelling

Het boekdeel 16n4 bevat de inventaris bouwkundig erfgoed van de gemeenten gelegen in het kieskanton Hoogstraten: Hoogstraten, Baarle-Hertog, Merksplas en Rijkevorsel. Het is één van de zes inventarisdelen die samen het bouwkundig erfgoed omvatten van het arrondissement Turnhout. Het inventarisproject Bouwen door de eeuwen heen nam het arrondissement steeds als geografische basis voor het onderzoek, om zo een voldoende ruime geografische blik te garanderen. Met de zes boeken van het arrondissement Turnhout konden de inventaristeams van de provincie Antwerpen hun inventarisproject in 2006 afronden.

Het inventarisproject in het arrondissement Turnhout speelde zich af op een kantelmoment in de geschiedenis van het project Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Met als hoofdbedoeling de doorlooptijd van inventarisatie naar beschermingsdossier in te korten, viel in het jaar 2000 de beslissing de publicatie van de inventarissen in de boekenreeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen stop te zetten. Aan de basis van die beslissing lag de beschermingspolitiek van minister Johan Sauwens, die in 2000 bevoegd was voor monumenten- en landschapszorg. De minister wilde zeer intensief inzetten op beschermen van bouwkundig erfgoed. Hij zag een beschermingspakket als een logische stap na de afwerking van de inventaris van een gemeente, en wilde dit proces versneld zien. Hij vroeg om binnen zijn regeerperiode, dus voor 2004, het inventarisproject voor heel Vlaanderen af te werken, om op die manier in elke gemeente in Vlaanderen de nodige monumenten te kunnen beschermen. Paul Van Grembergen, die Sauwens in 2001 opvolgde als bevoegde minister, zette dit beleid onverminderd verder. In zijn woord vooraf bij de publicatie van 16n4 verwijst hij uitgebreid naar de beschermingsvoorstellen die vanuit deze inventaris waren opgestart. De beleidsbrief is duidelijk: “Teneinde eind 2003 de lopende inventaris van het bouwkundig erfgoed van het Vlaams gewest af te ronden zal vanaf 2001 een versnelde inventarisatie plaatsvinden waarbij in de eerste plaats aandacht zal besteed worden aan de selectie van de voor bescherming vatbare monumenten.” De inventarisploeg in Antwerpen, die op een zucht stond van de afwerking van de inventaris in het arrondissement Turnhout, mocht de lopende inventarisaties en de geplande publicaties afwerken volgens de klassieke methodologie en hoefde niet over te stappen op een versnelde aanpak van de inventarisatie.

De doelstellingen van de inventarisatie in de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen bleven doorheen de hele reeks steeds dezelfde:

1. Vooreerst wil de inventaris een beschermingsinstrument zijn als uitgangspunt voor de op te stellen lijsten van te beschermen monumenten, stads- en dorpsgezichten; de verzamelde basisdocumentatie geeft immers een beter overzicht van het bestaande bouwkundig erfgoed en vergemakkelijkt elke evaluatie voor mogelijke beschermingsvoorstellen.
2. Vervolgens wil hij een gids zijn voor de architectuur van de streek.
3. Ten slotte wil hij door een eerste, verbeterbaar overzicht te geven van het bouwkundig erfgoed, een uitgangspunt vormen voor verder wetenschappelijk onderzoek.

Methodologie

De inventarismethodologie nam het arrondissement steeds als studiegebied voor de geografische aanpak van het onderzoek en de selectie. Door de ruimere selectiecriteria was de publicatie van de inventaris van één arrondissement per boekdeel al snel niet meer haalbaar, waardoor men vanaf 1988 overschakelde naar kieskantons. De schaal van een kanton garandeert een nog voldoende ruime geografische en historische samenhang. Dat deed men ook voor het arrondissement Turnhout, waarbij elk van de zes boekdelen een kieskanton omvat. Boek 16n1 presenteerde minister Martens al in 1997. In boekdeel 16n1 komt het kanton Turnhout aan bod. De minister sprak in het woord vooraf van laatste boekdeel van het arrondissement Mechelen (13n4) nog de hoop uit dat ze binnen zijn regeerperiode het arrondissement Turnhout zouden afwerken, maar dat was te optimistisch. Boekdeel 16n2 voor het kanton Westerlo ging in 2000 ter perse, een jaar later is 16n3 met het kanton Herentals klaar. In 2002 volgden de kantons Hoogstraten in 16n4 en Mol in 16n5. Ze finaliseerden de inventaris bouwkundig erfgoed van de provincie Antwerpen in 2004 met het afsluitende zesde deel 16n6 voor het kanton Arendonk.

De werkwijze bij het opstellen van de inventaris van de vier gemeenten in boekdeel 16n4, Baarle-Hertog, Hoogstraten, Merksplas en Rijkevorsel, volgt de basisprincipes van de inventarismethodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. Veldwerk vanop de openbare weg is de basis voor de evaluatie en de selectie van het bouwkundig erfgoed. Registratie van de visuele waarnemingen ter plaatse op een veldwerkfiche en fotografische opnames vulden elkaar aan. Het onderzoek van de interieurs bleef beperkt tot kerken en een aantal openbare gebouwen.

Om de belangrijkste gebouwen in hun context te situeren en eventueel hun vroegere functie en evolutie te belichten, consulteerde men standaard de voornaamste bibliografische en archivalische bronnen. Omwille van tijdsefficiëntie behoorde een systematische consultatie van niet gepubliceerd archiefmateriaal echter nooit tot de methodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. De Antwerpse onderzoekers onderscheidden zich vanaf begin jaren 1990 echter door een grondiger onderzoek van de niet-uitgegeven archiefstukken voor alle gemeenten en alle types erfgoed. Men zorgde ook in landelijke gemeenten voor een evenwaardige, precieze datering van het erfgoed op basis van bouwtoelatingen, die ze bij alle gemeentelijke diensten gingen opzoeken. In het kanton Hoogstraten beschikte alleen Hoogstraten over een uitgebreid archief van bouwaanvragen en plannen. De archieven van de Provinciale Commissie voor Monumenten en Landschappen (PCML), toen bewaard in het Provinciaal Archief, vormden een bron waarmee ze openbare gebouwen documenteerden. Deze onderzoekers introduceerden het onderzoek van mutatieregisters en schetsen van het kadaster, waarmee ze een zeer betrouwbare terminus ante quem aanleverden voor alle bebouwing na circa 1831. Ten slotte maakte ook de medewerking van bewoners, eigenaars, plaatselijke kringen en specialisten om de representativiteit en authenticiteit te staven, formeel deel uit van hun methodologie.

De beschrijving van het erfgoed gebeurde volgens het stramien uit de inventarismethodologie. Die beschrijvingen werden, mee evoluerend met de professionalisering van de monumentenzorg, steeds uitgebreider en gespecialiseerder. Bij de eerste inventarissen maakte men de beschrijving op basis van een visuele evaluatie en screening van het erfgoed ter plaatse. Vanaf de jaren 1990 vulde men dat aan met onderzoek van beschikbare literatuur en archiefonderzoek, waarbij het onderzoek in het archief van het kadaster steeds systematischer werd uitgevoerd. Deze bouwhistorische achtergrondinformatie kon de gebouwen in hun context situeren, hun vroegere functie en evolutie belichten, en op die manier de erfgoedwaarde extra motiveren. Deze contextuele aanpak resulteerde in de introductie van beschrijvingen van straatbeelden en (deel)gemeente-inleidingen. Bij het begin van elk boekdeel legde een algemene inleiding het verband tussen het bouwkundig erfgoed en de geografische, landschappelijke en historische en stedenbouwkundige omgeving en evolutie. Bij boekdeel 16n4 maakte men een uitgebreide algemene inleiding voor de inventaris bouwkundig erfgoed van het kanton Hoogstraten. De gemeente Hoogstraten en alle deelgemeenten kregen ook een eigen inleiding.

Waarden en criteria voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed

Men selecteerde panden en constructies binnen de afgebakende geografische context steeds omwille van de op dat moment geldende erfgoedwaarden, vermeld in de wetgeving. De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in het kanton Hoogstraten gebeurde in 1998-2000. Men gebruikte bij de inventarisatie de criteria opgenomen in het decreet van 3 maart 1976 en gewijzigd bij decreet van 22 februari 1995. Vanaf 1976 werd bouwkundig erfgoed geselecteerd op basis van de artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde, wat een zeer ruime interpretatie van de definitie van bouwkundig erfgoed mogelijk maakte. Er was grote aandacht voor straatbeelden en ensembles; naast religieuze, burgerlijke en industriële gebouwen selecteerde men een ruim aantal doorsneewoningen en -constructies, representatief voor de basisbebouwing van een bepaalde gemeente of streek. Kleinere bouwkundige elementen, zoals straatmeubilair, kregen systematisch hun plaats in de inventarissen. Meestal heeft een geselecteerd inventarisobject niet één bepaalde erfgoedwaarde, maar gaat het om een wisselwerking tussen meerdere waarden.

Een ander belangrijk aspect bij de selectie dat het decreet van 1976 genereerde, was het achterwege laten van de chronologische limiet. In principe bestond er sindsdien geen chronologische limiet meer voor opname in de inventarissen. In praktijk pasten de inventaristeam deze weggevallen limiet voor de meeste inventarissen met schroom toe. In de meeste gemeenten is er amper erfgoed geselecteerd jonger dan 1940. In het arrondissement Turnhout zijn de onderzoekers zich bewust van de grote waarde van de hedendaagse architectuur in het gebied. Vooral het kanton Turnhout bevat architectuur die het lokale belang ver overstijgt.

Bij de selectie van bouwkundig erfgoed hield men rekening met volgende criteria: de zeldzaamheid, de herkenbaarheid, de authenticiteit, de representativiteit, de ensemblewaarde en de contextwaarde.

Deze waarden en criteria worden niet afzonderlijk beschouwd. Het is de globale beoordeling die het uitgangspunt vormt voor de evaluatie. Voor opname in de inventaris van het bouwkundig erfgoed dienen de waarden en criteria afgetoetst te worden binnen het geografische kader van het inventarisproject. Met andere woorden: de opname van een gebouw of object in de inventaris wordt nooit object per object besloten, maar steeds in het kader van de erfgoedwaarde-afweging van een groep van gebouwen of objecten per regio en/of per type.

Hoewel de inventaris van het kanton formeel in een apart boekdeel is gepubliceerd in de publicatiereeks, gebruikte het inventaristeam bij de selectie van het erfgoed de inventarisgegevens uit de toen lopende inventarisprojecten in het volledige arrondissement, om een weloverwogen en ruim selectiekader te creëren. De conclusies van deze evaluatie, tegen een landschappelijke en historische achtergrond, werden beschreven in de inleiding van het kanton Hoogstraten. Naast de toppers zoals de kathedraal en het begijnhof van Hoogstraten en het patrimonium van de kolonie, wordt dit kanton gekenmerkt door bouwkundig erfgoed met een bescheiden en landelijk karakter. Een groot deel van het geïnventariseerde erfgoed illustreert de traditionele Kempense landbouw die in het kanton Hoogstraten quasi ongewijzigd voort leefde tot in 20ste eeuw. Prominent aanwezig in de inventaris van dit kanton zijn de talrijke kapellen. De vernieuwende impulsen die in de jaren 1960-1970 een architecturaal réveil in het kanton Turnhout bewerkstelligden, zijn echter in het kanton Hoogstraten amper doorgedrongen en in de inventaris dus zeer schaars aanwezig.

Inventaris bouwkundig erfgoed in Hoogstraten

Op basis van deze waarden en criteria registreerde het inventaristeam in 1998-2002 in Hoogstraten en deelgemeenten Meer, Meerle, Minderhout en Wortel 350 panden en constructies met erfgoedwaarde voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed. Ruim de helft daarvan, 171 panden en constructies, zijn gelegen in Hoogstraten, dat een centrumfunctie heeft in het kanton. Meer, Meerle en Minderhout, woondorpen met sterk agrarisch karakter, hebben een inventaris met respectievelijk 54, 58 en 31 objecten. Wortel, eveneens met agrarisch karakter, heeft met 36 panden en constructies een beperkte inventaris, echter met zeer hoge erfgoedwaarde door Wortel-Kolonie.

De inventaris van Hoogstraten omvat de bekende "kathedraal der Kempen", maar ook het begijnhof en de kolonies die in het Werelderfgoed zijn opgenomen. Voor veel erfgoedtypes bevat de inventaris van Hoogstraten representatieve en herkenbare voorbeelden met een hoge erfgoedwaarde.

De inventaris bouwkundig erfgoed van Hoogstraten bevat religieus erfgoed met een hele hoge erfgoedwaarde. De kerken van Meer en Meerle hebben binnen het kanton een hoge historische waarde omdat ze de enige zijn met sporen van een vroegmiddeleeuwse kern. Eén van de belangrijkste laatgotische realisaties in het arrondissement is de bakstenen Sint-Catharinakerk van Hoogstraten. De begijnhofkerk van Hoogstraten, de Sint-Jan Evangelistkerk, is een barokke creatie van architect Libert Fabri. De meeste kerken in Vlaanderen werden in de 19de eeuw gewijzigd of nieuw gebouwd. In het kanton Hoogstraten werd enkel de Onze-Lieve-Vrouw Visitatiekerk te Meer in 1868-1870 vergroot met een nieuw neogotisch schip, transept en koor.

Van groot belang voor Hoogstraten is het begijnhof. Dit architecturaal ensemble van zesendertig huizen, een kerk, een schuur en annexen van de pastorie concentreert zich rondom twee pleinen, het zogenaamde "oude" erf, opklimmend tot eind veertiende eeuw, en het "nieuwe" erf van circa 1635. Het geheel is volledig omringd door een bakstenen muur en heeft zijn hoofdingang aan de Vrijheid.

Het kapellenpatrimonium is in de inventaris van Hoogstraten prominent aanwezig. De bedevaartkapel in Meerle, opklimmend tot de 15de eeuw, getuigt van de oude oorsprong van het landelijke gebied. De belangrijkste 17de-eeuwse kapel in het kanton is de kapel Onze-Lieve-Vrouw van den Akker te Minderhout. Eveneens uit de 17de eeuw dateren de twee wegkapellen aan de Heilige Bloedlaan te Hoogstraten. De zes meter hoge kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Bijstand te Hoogstraten werd gebouwd naar ontwerp van Libert Fabri. Veel interessante 19de- en 20ste-eeuwse kapellen in Hoogstraten horen bij onderwijsinstellingen of kloosters, met de Eeuwfeestkapel van het Klein Seminarie als monumentaal voorbeeld van 1933-34.

De inventaris bouwkundig erfgoed bevat veel opmerkelijke voorbeelden van openbare gebouwen. Het stadhuis in Hoogstraten uit 1525 harmonieert met de indrukwekkende kerk, beide naar ontwerp van Keldermans. Als kantonnale hoofdplaats beschikte Hoogstraten ook over een vredegerecht. De ordehandhaving werd verzekerd door de rijkswacht die in 1895-1896 een opmerkelijke kazerne kreeg.

De inventaris bevat in Hoogstraten een opmerkelijk rijk onderwijserfgoed. Meer heeft een interessant voorbeeld van een gemeentelijke dorpsschool, waar circa 1851 een gemengde school en een onderwijzers woning werd opgericht. Een gelijkaardige gemeenteschool van 1873-1874 bleef bewaard in Wortel. De gemeentelijke jongensschool van Hoogstraten, in één bouwcampagne met de onderwijzerswoning en het vredegerecht opgetrokken, dateert van 1876-1878. Een typische lagere gemeenteschool uit het interbellum bevindt zich te Hoogstraten, Karel Boomstraat. Naast deze lokale scholen kan Hoogstraten op twee grote onderwijsinstellingen met ruimere uitstraling bogen, met name het Spijker, in 1832 opgericht door de ursulinen van Tildonk en het Klein Seminarie, in 1835 tot stand gekomen als aartsbisschoppelijk college.

Erkend als werelderfgoed zijn de complexen van de Rijksweldadigheidskolonies in Hoogstraten en in Wortel essentieel binnen het bouwkundig erfgoed in Hoogstraten. In Wortel werd, net als in Merksplas, in een desolaat heidelandschap een volledig nieuw complex ingeplant, in Hoogstraten werd voor de inrichting van het departementaal bedelaarsgesticht gebruik gemaakt van het kasteel van de heren van Hoogstraten.

De inventaris bevat een rijke waaier erfgoedwaardige private architectuur. Een categorie met veel voorbeelden in Hoogstraten is de volkshuisvesting. Typisch voor deze regio zijn de groepsgewijs neergezette woningen voor het personeel van de kolonies in Wortel en Hoogstraten of van de douane in Wortel, opgevat als volkswoning of burgerhuis, afhankelijk van rang en graad der bewoners. De oudst bewaarde exemplaren van het meest eenvoudige type arbeiderswoning, daterend van circa 1840, bevinden zich in Hoogstraten. Verder ook voorbeelden van volkshuisvesting uit de jaren 1930 en uit de jaren 1950-60.

De grootste concentratie van private woningen uit het ancien régime teruggaan bevindt zich op het Begijnhof in Hoogstraat. Op de Vrijheid in Hoogstraten verhullen latere volumes meermaals een oudere kern. Er zijn de historische patriciërshuizen aan de Vrijheid; uit de hertogelijke periode bleef de achttiende-eeuwse rentmeesterswoning bewaard. De positie van Hoogstraten als kantonnale hoofdplaats vertaalde zich, vooral op het einde van de 19de en in het begin van de 20ste eeuw, in de bouw van talrijke burger- en herenhuizen. Ook in de dorpscentra van de deelgemeenten en aan de grote verbindingswegen werd volop gebouwd. De inventaris bevat veel voorbeelden van notabelenwoningen in de gangbare bouwstijlen, zowel voor dokters, notarissen, brouwers en fabrikanten. In de jaren 1930 werden volop burgerhuizen in art deco en modernisme gebouwd, vooral aan de uitvalswegen.

Het agrarisch patrimonium in Hoogstraten is eveneens interessant. Het meest voorkomende hoevetype is de middelgrote hoeve met losstaande bestanddelen van één bouwlaag waarbij woonhuis en stalling in hetzelfde gebouw en meestal onder hetzelfde dak werden ondergebracht (woonstalhuis). De meeste voorbeelden in de inventaris dateren uit de 19de eeuw. Interessant voor het kanton zijn de 19de-eeuwse modelhoeven. Een vroeg voorbeeld is de Vondelstede te Meerle. Op het gehucht Hal te Minderhout staat een opvallende concentratie van een vijftal op oude locaties gelegen boerderijen van het langgestrekte type van 1928.

De inventaris van Hoogstraten heeft een representatieve selectie van industrieel-archeologisch erfgoed. Van de drie in het kanton gekende watermolens op de Mark bleven alleen de Laarmolen in Hoogstraten en de molen aan de Dreef te Meerle bewaard. Het hele kanton telt nog drie windmolens, waarvan twee gelegen in Hoogstraten: de Salm-Salm Molen van Hoogstraten en de Heimeulen te Meerle. De inventaris registreerde ook molenrompen. Kleinschalige nijverheden in de regio waren meestal landbouwgebonden. Er zijn resten van een melkerij in Meer, en van een leerlooierij in Hoogstraten. In Meer is er de brouwerij Sterkens. Achter de woning van brouwersgeslacht Brosens in Hoogstraten, is de mouttoren met mouterij bewaard. In het kanton Hoogstraten beperkte de bewaarde transportinfrastructuur zich tot de stationnetjes in Hoogstraten en Meerle.