Beschrijving

De inventaris van het bouwkundig erfgoed in Pittem en deelgemeente Egem werd opgemaakt in 2009-2010. Een inventaristeam van de Afdeling Monumenten en Landschappen inventariseerde van maart 2009 tot juni 2010 op basis van veldwerk en fotografische registratie 297 panden en constructies met erfgoedwaarde. Op basis van archief- en literatuuronderzoek schreef men de inventaristeksten uit. De gegevens werden verspreid in 2010 via een papieren onuitgegeven bundel in de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Het project werd gefinaliseerd in hetzelfde jaar met het publiceren van de inventaristeksten op de inventariswebsite.

Context en doelstelling

De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in Pittem situeert zich aan het eindpunt van de grootschalige geografische inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in België. In het jaar 2000 valt de beslissing de boekenreeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen stop te zetten. Vanaf 1975 verschenen alle in Vlaanderen opgemaakte inventarissen bouwkundig erfgoed in deze boekenreeks. In totaal publiceerde men 56 boekvolumes, waarin de inventarissen van 243 van de toen 308 Vlaamse gemeenten verschenen. De provincies Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant werkte men helemaal af binnen deze reeks. In Oost-Vlaanderen moest men nog de inventarissen van 22 gemeenten opmaken, in West-Vlaanderen nog van 43 gemeenten, waaronder Pittem. Die inventarissen zijn niet meer in boekvorm gepubliceerd maar stelde men rechtstreeks op de inventariswebsite van de Afdeling Monumenten en Landschappen ter beschikking.

Zo goed als alle inventarissen van de 43 West-Vlaamse gemeenten werden door de Afdeling Monumenten en Landschappen uitgevoerd, die daarvoor ook externe onderzoekers inschakelde.

In West-Vlaanderen streefde men naar een optimale ontsluiting van de inventarisgegevens naar geïnteresseerden en naar lokale besturen toe. De teams zorgden voor een snelle publicatie van hun teksten en foto’s op de inventariswebsite, en kozen ervoor de gegevens per gemeente ook op papier aan te bieden, in eenvoudige, afgeprinte en geringde A4-bundels. Deze documenten werden nooit uitgegeven, maar konden besteld worden bij de administratie. De 43 resterende gemeenten werden tussen 2001 en 2011 verzameld in 50 genummerde bundels. Omdat de deelgemeenten van Brugge deels een eigen volgnummer kregen, is er een discrepantie tussen aantal volgnummers en aantal gemeenten. De inventaris van Pittem werd in 2010 als één van de laatste inventarissen verspreid onder het volgnummer WVL49. Alle teksten en beelden werden in datzelfde jaar op de inventariswebsite ontsloten.

Zeer interessant bij die gedrukte bundels is vierde doelstelling die men bij elk West-Vlaamse deel insloot. Van het eerste tot het laatste gepubliceerde boekdeel van Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen lazen we dat:

• de inventaris het uitgangspunt vormde voor beschermingen,
• een gids is voor de architectuur in de streek
• en een uitgangspunt voor verder wetenschappelijk onderzoek.

Daar wordt in alle apart gedrukte bundels een vierde doelstelling aan toegevoegd:

• de inventaris wil een hulpmiddel zijn voor het gemeentelijk beleid betreffende het architecturaal patrimonium.

Methodologie

Ook voor de laatste reeks inventarissen in West-Vlaanderen hield men vast aan de basisprincipes van de inventarismethodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. Veldwerk vanop de openbare weg bleef de basis voor de evaluatie en de selectie van het bouwkundig erfgoed. Registratie van de visuele waarnemingen ter plaatse op een veldwerkfiche en fotografische opnamen vulden elkaar aan. In Pittem werkte het inventaristeam samen met heemkundigen, die de verzamelde gegevens konden aanvullen en duiden.

Bij de eerste inventarissen maakte men de beschrijving op basis van een visuele evaluatie en screening van het erfgoed ter plaatse. Vanaf de jaren 1990 vulde men dat aan met onderzoek van beschikbare literatuur en archiefonderzoek, waarbij het onderzoek in het archief van het kadaster steeds systematischer werd uitgevoerd. De onderzoekers consulteerden voor het belangrijkste erfgoed de mutatiegegevens in het kadaster. De fondsen met historische kaarten in het Rijksarchief in Brugge zorgden voor de historische hoeves voor waardevolle informatie. Men maakte in Pittem dankbaar gebruik van de documenten bewaard in het gemeentelijke archief en van het onderzoek dat al gepubliceerd werd in heemkundige studies. De op die manier verzamelde bouwhistorische achtergrondinformatie kon de gebouwen in hun context situeren, hun vroegere functie en evolutie belichten, en op die manier de erfgoedwaarde extra motiveren.

Aanvankelijk nam men bij de inventarisatie het arrondissement als studiegebied voor de geografische aanpak van het onderzoek, de selectie en de publicatie in boekdelen. Door de ruimere selectiecriteria was de publicatie van de inventarissen per arrondissement al snel niet meer haalbaar, waardoor men overschakelde naar kantons. Toen men rond 2000 stopte met de publicatie van de inventarissen in de boekenreeks, liet men ook de afbakening per kanton varen. De inventarissen werden per gemeente opgemaakt, afgewerkt en gepubliceerd op de inventariswebsite.

De beschrijving van het erfgoed in deze gemeentelijke inventarissen bleef gebeuren volgens het stramien uit de inventarismethodologie. Sinds de jaren 1990 werden die, mee evoluerend met de professionalisering van de monumentenzorg, steeds uitgebreider en gespecialiseerder. Historiek, context, volume, materialen en details kregen een plaats in de gestructureerde beschrijving. De contextuele aanpak die in de jaren 1990 werd uitgewerkt, met introductie van beschrijvingen van straatbeelden en (deel)gemeente-inleidingen, werd eveneens aangehouden. In Pittem maakten de onderzoekers beschrijvingen van alle deelgemeenten en straten waar men erfgoed registreerde.

Waarden en criteria voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed

Men selecteert panden en constructies binnen de afgebakende geografische context steeds omwille van de op dat moment geldende erfgoedwaarden, vermeld in de wetgeving. De selectie en registratie van het bouwkundig erfgoed in Pittem gebeurde in 2009-2010. Men gebruikte bij de inventarisatie de criteria opgenomen in het decreet van 3 maart 1976 en gewijzigd bij decreet van 22 februari 1995. Vanaf 1976 wordt bouwkundig erfgoed geselecteerd op basis van de artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde, wat een zeer ruime interpretatie van de definitie van bouwkundig erfgoed mogelijk maakte. Er is grote aandacht voor straatbeelden en ensembles; naast religieuze, burgerlijke en industriële gebouwen selecteert men een ruim aantal doorsneewoningen en -constructies, representatief voor de basisbebouwing van een bepaalde gemeente of streek. Kleinere bouwkundige elementen, zoals straatmeubilair, kregen systematisch hun plaats in de inventarissen. Meestal heeft een geselecteerd inventarisobject niet één bepaalde erfgoedwaarde, maar gaat het om een wisselwerking tussen meerdere waarden. Een chronologische limiet wordt sinds het decreet van 1976 volledig achterwege gelaten. Verder hield men rekening met volgende criteria: de zeldzaamheid, de herkenbaarheid, de authenticiteit, de representativiteit, de ensemblewaarde en de contextwaarde.

Deze waarden en criteria worden niet afzonderlijk beschouwd. Het is de globale beoordeling die het uitgangspunt vormt voor de evaluatie. Voor opname in de inventaris van het bouwkundig erfgoed dienen de waarden en criteria afgetoetst te worden binnen het geografische kader van het inventarisproject. Met andere woorden: de opname van een gebouw of object in de inventaris wordt nooit object per object besloten, maar steeds in het kader van de erfgoedwaarde-afweging van een groep van gebouwen of objecten per regio of per type. Hoewel de inventaris van Pittem formeel als een apart project is gepubliceerd op de inventariswebsite, gebruikte het inventaristeam bij de selectie van het erfgoed de inventarisgegevens uit de toen lopende inventarisprojecten in omliggende gemeenten om een weloverwogen en ruim selectiekader te creëren.

Op vlak van selectie op basis van de waarden en criteria bij de vanaf 2000 los verspreide bundels in West-Vlaanderen bevat de verantwoording die men bij elk West-Vlaamse deel insloot een interessante passage. Daar lezen we een aantal principiële wijzigingen tegenover de selectie van bouwkundig erfgoed letterlijk af. In de gedrukte boeken hield men tot op het einde grotendeels vast aan een chronologische grens van 1940, maar schaars uitgebreid met voorbeelden van meer recente architectuur. Bij de inventaris “nieuwe stijl” liet men deze limiet vallen: “Er bestaat in principe geen chronologische limiet voor de opname in de inventaris.” De collectie 20ste-eeuwse architectuurtijdschriften die de bibliotheekcollega’s ontsloten, gaf een basis voor een ruimere, beter onderbouwde selectie van recente, ook naoorlogse architectuur. Een andere limiet die wegviel was die van het maximaal aantal lettertekens per gepubliceerd boekdeel. In een online publicatievorm konden alle panden en constructies met erfgoedwaarde een eigen fiche krijgen in de gemeentelijke inventaris. Een merkbaar verschil is dat men daardoor ook voorbeelden van eerder bescheiden, alomtegenwoordige erfgoedtypes selecteerde als apart erfgoedobject, terwijl die bij een publicatie in boekvorm doorgaans in een straatinleiding werden verwerkt. Deze evolutie van ruimere selectie van representatieve, bescheiden basisbebouwing met erfgoedwaarde dient gekaderd te worden in de steeds groeiende aandacht voor nieuwe architectuurtypes in de wetenschappelijke wereld. Ook het toen zeer positieve klimaat ten opzichte van erfgoed en monumentenzorg maakte de aandacht voor kleinere, bescheiden erfgoedtypes in die tijd vanzelfsprekend.

Door een ruime blik op literatuur en archief en gevoed door collega’s uit andere teams, werden begin 21ste eeuw steeds meer erfgoedtypes geselecteerd voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed. De specialist industrieel erfgoed gaf per gemeente tips en documentatie mee aan de inventaristeams. In Limburg en Vlaams-Brabant liepen in die tijd de inventarisaties van historische tuinen en parken. Dit project inspireerde de bouwkundigen in West-Vlaanderen om waardevolle tuinen en parken mee op te nemen in de beschrijving van de bouwkundige objecten die ze selecteerden.

De inventaris bouwkundig erfgoed in Pittem

De fusiegemeente Pittem bestaat uit de hoofdgemeente Pittem en de deelgemeente Egem. Er werden 297 bouwkundige objecten geregistreerd, gekaderd door 103 straatinleidingen en door een algemene typering van elke deelgemeente.

Spilgemeente Pittem is een landbouw-, nijverheids- en woongemeente, bestaande uit een historische dorpskern met centraal gelegen marktplein, waarrond zich een groot landelijk gebied uitstrekt met nog enkele kleinere en oudere woonkernen of gehuchten als De Krieke, Muizelare, Rijsselende, Kruiskalsijde en Turkeijen. De dorpskern is uitgebouwd rond de Onze-Lieve-Vrouwekerk met romaanse toren. De oudste Pittemse dorpsbebouwing klimt op tot de 18de eeuw. Blikvangers zijn hierbij de fraaie woning Veys uit 1784 in een late rococostijl en het classicistische herenhuis Amerlinck uit 1796 met directoirestijlkenmerken in het interieur. Langs de Brugsesteenweg ligt de voormalige paardenposterij uit 1783, als wisselplaats voor postkoetsen op het traject Brugge-Kortrijk. Verder treft men daar nog enkele 19de-eeuwse burger- en herenhuizen aan in neoclassicistische stijl met veelal bepleisterde en beschilderde lijstgevel.Het omringende agrarisch gebied is vooral gericht op tuinbouw en varkensteelt. Blikvangers in het landelijke gebied zijn het neoclassicistische kasteel Joos de ter Beerst, aangepast tot Sint-Jozefskliniek en het eclectische kasteel Ronceval, uit 1885-1895. Daarnaast treft men verspreide, nog in bedrijf zijnde hoeves aan met een voornamelijk 19de-eeuws gebouwenbestand, waarvan het boerenhuis soms een 18de-eeuwse of oudere kern heeft, maar ook vaak met een vernieuwd of verbouwd boerenhuis. De begin-20ste-eeuwse Plaatsmolen, teruggaand op een 14de-eeuwse molensite, is de enige bewaarde windmolen in Pittem. Daarnaast zijn er ook relicten van de vlasindustrie, onder meer de relatief gaaf bewaarde vlasfabriek (roterij) in de Kriekestraat. Een ander restant van industriële activiteiten is de voormalige steenbakkerij Pittem Berg.

Deelgemeente Egem is een kleine landbouw- en woongemeente, met een dorpskern in het zuidoosten van de gemeente waarrond zich een landelijk gebied uitstrekt. Het huidige centrale dorpsplein is ontstaan in de 19de en 20ste eeuw, in het kader van de bouw van de neogotische Sint-Germanuskerk. Het grootste deel van de oorspronkelijke bebouwing wordt gevormd door heterogene bebouwing uit de 19de en eerste helft van de 20ste eeuw, geconcentreerd in de dorpskern, in Egemkapelle en als lintbebouwing langs de invalswegen. Mooie voorbeelden zijn de herberg In d'Hespe, een opvallend samenstel van twee huizen aan de Brugsesteenweg of de molenaarswoning Maes. Tijdens het interbellum worden enkele traditionele interbellumwoningen opgetrokken, veelal bakstenen volumes van een of twee bouwlagen onder zadeldak, vaak voorzien van banden in gekleurde baksteen, voornamelijk langs de invalswegen. Als laat neoclassicistisch voorbeeld is er de woning van de gebroeders Ampe.

Egem heeft een agrarische functie met onder meer (glas)tuinbouw en varkensteelt. Het telt meerdere verspreide, nog in bedrijf zijnde hoeves met voornamelijk een 19de-eeuws gebouwenbestand, waarvan het boerenhuis soms een18de-eeuwse of oudere kern heeft. Verspreid over het landelijk gebied verschijnen in de loop van de 19de eeuw kleine landarbeiderswoningen, onder meer een fraai ensemble aan de Klijtmolenstraat. In het landelijke gebied worden ook relicten van de vlasindustrie aangetroffen, onder meer relatief gaaf bewaarde vlasfabrieken (roterijen) in de Klijtmolenstraat. Een ander restant van industriële activiteiten is de steenbakkerij Ampe.