Beschrijving

Bijna 40 jaar na de publicatie van de eerste inventaris (Bouwen door de eeuwen heen 2N, 1975), werd het bouwkundig erfgoed in Zaventem opnieuw in kaart gebracht.

Zaventem is gelegen in de Vlaamse Rand rond Brussel en bestaat uit de deelgemeenten Zaventem, Nossegem, Sint-Stevens-Woluwe en Sterrebeek. Bij deze nieuwe inventarisronde werden in totaal 184 relicten, 4 bouwkundige gehelen, 63 straatbeschrijvingen en 4 plaatsbeschrijvingen opgenomen in de inventaris.

De luchthaven

Wie Zaventem zegt, denkt ongetwijfeld aan de nationale luchthaven. Een groot deel van Zaventem wordt immers ingenomen door dit complex en de bijhorende infrastructuur. Voorheen lag hier het voormalige hertogelijk jachtdomein Saventerlo. Een afbakeningspaal van deze warande is nog steeds te vinden op de speelplaats van de Sint-Lambertusschool te Nossegem. De transithal van de luchthaven, een gedurfd ontwerp van 1958 van het architectentrio Brunfaut, Bontinck en Moutschen, wordt op dit moment herleid tot de basisstructuur en volledig gestript en gerenoveerd.

Papier en leder

Mede door de aanwezigheid van de luchthaven en de ligging in de nabijheid van Brussel omvat Zaventem een hele reeks bedrijvenzones. Hoewel de gemeente tot ver in de 19de eeuw hoofdzakelijk gericht was op landbouw, vinden de industriële activiteiten hun oorsprong in een ver verleden. Zeker vanaf het begin van de 13de eeuw, werden er immers diverse watermolens opgericht op de Woluwe die later voornamelijk zouden omgebouwd worden tot papierfabrieken. In 1880 ontstond de N.V. 'Les Papeteries de Saventhem'. Tijdens het interbellum zou de hele papiernijverheid in Zaventem langzaam wegkwijnen. Daarnaast was het vooral de ledernijverheid die opgang maakte. Een voorbeeld hiervan was de Tanneries de Saventhem opgericht door François Coppin na 1900 en gelegen net ten zuiden van de spoorlijn.

Fabrieksdirecteurs bouwen

In deze context bleven in Zaventem enkele mooie directeurswoningen van deze fabrieken bewaard zoals Villa Coppin, die werd opgetrokken in opdracht van 'Pieter Frans Coppin-Van Geetsom, huidevetter' en kadastraal geregistreerd werd in 1920. Villa Feldheim dateert van omstreeks 1888 maar werd in 1906 gevoelig uitgebreid.

Daarnaast waren de fabriekseigenaren ook opdrachtgever voor de bouw van diverse woningensembles voor de huisvesting van hun personeel: voorbeelden vinden we onder meer in de Diegemstraat 43-49 , 134-156, 162-176 en 143-153, opgetrokken in opdracht van de Tannerie et Maroquinerie Belges, in de Fabrieksstraat 150-154 gebouwd door de Papeteries de Saventhem en in de Landbouwstraat 59-73 met aansluitend de Steenokkerzeelstraat 43-45 en 47-71 gebouwd in opdracht van lederfabrikant Eugene Coppin van de Tanneries de Saventhem.

Getuigen van een landelijk verleden

Hoewel Zaventem momenteel een sterk verstedelijkt karakter uitstraalt bleef hier en daar een zeldzame getuige van het landelijke verleden bewaard: het Herinckxpachthof met bijhorende Sint-Donatuskapel en Hof Kleinenberg.

In Zaventem en omgeving waren er verschillende 'scheysputten' waar de Lediaanse zandsteen ontgonnen werd. Dit bouwmateriaal werd bijgevolg veelvuldig aangewend, niet alleen voor het rijkere patrimonium, maar ook in de doorsnee-architectuur en dit tot in de 20ste eeuw. Typisch zijn de muren opgetrokken uit Lediaanse zandsteen met bakstenen wiggen op de hoeken ter versterking.

In het begin van de 20ste eeuw verschijnen in het straatbeeld op diverse plaatsen de met schijnvoegen gecementeerde gevels waarbij het accent werd gelegd op de decoratieve uitwerking van de omlijstingen. Voor zover door kadasteronderzoek kon worden nagegaan, situeren deze gevels zich meestal in het eerste decennium van de 20ste eeuw, maar ze komen ook al voor in het laatste decennium van de 19de eeuw.

Kerken en kastelen

Van het rijke religieuze verleden getuigen de diverse parochiekerken waarvan de oudste te vinden zijn in Zaventem-centrum en Nossegem: de Sint-Martinuskerk en Sint-Lambertuskerk. Maar ook de classicistische Sint-Pancratiuskerk van Sterrebeek behield een vermoedelijk 12de-eeuwse toren.

Verspreid over de gemeente bleven ook enkele mooie wegkapellen bewaard.

Uitgestrekte kasteeldomeinen zijn te vinden in Sterrebeek: het kasteel Ter Meeren vormt een pittoresk bak- en natuurstenen ensemble bestaande uit een vermoedelijk 14de-eeuwse donjon en een L-vormige woonvleugel met kapel, in 1865 historiserend gerestaureerd en vergroot door Joseph Schadde. Het kasteel van Sterrebeek, gebouwd in 1761 door Jean-Antoine Ories in een classicistische stijl boven een oud "hof van plaisance", werd in 1908 door Maurice Despret verbouwd in een neoclassicistische stijl.