Beschrijving

Levensschets

Kunstenaar Panamarenko werd geboren als Henri Frederic Felix Van Herwegen in Antwerpen op 5 februari 1940. Hij overleed op 79-jarige leeftijd in Brakel op 14 december 2019. Henri Van Herwegen was de enige zoon van Henricus Van Herwegen, scheepselektricien in de haven (voorheen koerier in het leger) en Hortense (Hortensia) Francisca Sillis (1906-2002), huisvrouw, later winkelierster en dochter van de jong overleden architect Sillis, Fredericus Franciscus (1871-1913). Henri woonde als kind achtereenvolgens in de Korenbloemstraat in Wilrijk (geboortehuis), vervolgens in de Kattenkensberg in Brasschaat en vanaf de leeftijd van drie jaar in de De Francqueslei 140 in Deurne. Volgens Brigitte Minne baatte Hortense een café ’t Volkshuis uit, waar Henri na zijn uren mee in kwam werken. Later werkte ze als strijkster. Nog later opende ze een schoenwinkel in de Offerandestraat.

Henri Van Herwegen was een oorlogskind en groeide tijdens de Tweede Wereldoorlog in moeilijke omstandigheden op. Het waren volgens Minne deze elementen en oorlogservaringen die hem bleven intrigeren en ook zijn kunst zouden beïnvloeden. Vader Henricus werd in het laatste oorlogsjaar (1944) als scheepselektricien opgepakt en overgebracht naar Heidelberg om van daaruit in Hamburg tewerkgesteld te worden om Duitse U-boten te lassen. Zijn echtgenote slaagde er in hem vrij te krijgen en haalde hem terug naar Antwerpen. Ook dat laatste oorlogsjaar maakten Henri en zijn moeder de impact van een V-bom van nabij mee. Ze zaten op de tram toen vlakbij een vliegende bom insloeg op een huizenblok op de hoek van de Sint-Katelijnevest en de Meirbrug (op onder andere Agence Maritime Internationale) in het centrum van Antwerpen. Door de inslag en luchtverplaatsing werd de tram uit zijn sporen gelicht en omhoog getild. Er waren veel gewonden, maar Henri en zijn moeder kwamen er redelijk ongedeerd uit. Deze gebeurtenis zou volgens de kunstenaar de inspiratie vormen voor de ‘Barada Jet’ uit 1991, een houten vliegtuig voortgestuwd door een straalmotor en sterk gelijkend op een ‘vliegende bom’.

Henri bleef geïnteresseerd in de verhalen over de duikboten waarvoor zijn vader was opgevorderd, wat onder meer in 1996 zou uitmonden in de stalen duikboot ‘Pahama Nova Zemblaya’, in stukken ontworpen in de Biekorfstraat 2. Daarnaast ontwikkelde hij een passie voor (leger)uniformen wat hij ook als handelsmerk zou gebruiken. Verschillende militaire vesten, kepies en toebehoren bleven in de Biekorfstraat 2 achter en behoren sindsdien tot de collectie van het M HKA. Naar eigen zeggen shopte Panamarenko dan ook graag in de in Antwerpen gevestigde Stock Americain, die voormalig militair materieel, tenten, kledij en gebruiksvoorwerpen verkocht.

Henri was een dierenvriend en had onder meer een zwak voor vogels. Reeds op jonge leeftijd voedde hij een kauwenjong op (Jantje Kokoke), maakte het tam, leerde het kunstjes en zelfs zijn naam zeggen. De vertederende ‘Archaeopterix Lithografica’ van 1993, overdag op een boomstronk opgesteld in het Middelheimmuseum, en vernoemd naar de 150 miljoen jaar oude Oervogel, lijkt hier het bewegende (klapwiekende) evenbeeld van. Voorbereidende schetsen van de ‘Archaeopterix’ en latere varianten erop bleven in de Biekorfstraat 2 bewaard. Zijn passie voor vogels bleef en Henri ontfermde zich jaren over eksters, duiven, ganzen, papegaaien en zelfs een toekan die bij hem in huis mochten wonen en vrij rondvliegen. Foto’s en een aanzienlijk aantal aan hen gerelateerde objecten (vogelkooien, manden, ...) bleven in de Biekorfstraat bewaard. Alsnog volgens de mondelinge getuigenis van Panamarenko, opgetekend door Brigitte Minne, bouwde hij een terrarium voor hagedissen, schildpadden, een slang, vliegende herten en hield hij van ratten, honden, exotische vissen... . Het tot kunstwerk omgevormde aquarium met opschrift Mangrove (PAN 1119) in het Panamarenkohuis is een blijvende getuige van deze laatste hobby. Henri had van jongs af aan een grafische en technische aanleg en een creatieve geest. Een van de broers van Henri’s moeder (Achilles Sillis) bouwde klarinetten. Henri kreeg van hem als kind onderdelen die hij blijkbaar gebruikte om een sterrenkijker te bouwen. Wellicht ook door het werk van zijn vader als scheepselektricien was hij op jonge leeftijd gefascineerd door de wondere wereld van machines. Naar eigen zeggen wilde hij reeds als tiener een zeppelin bouwen, wat hij met de ‘The Aeromodeller’ (1969-1971) ook zou realiseren en waarvan zelfs restanten in het Panamarenkohuis ingewerkt zijn.

Na zijn middelbare school aan het Atheneum en een ommetje als havenmedewerker, kreeg Henri van zijn ouders de toelating om zich in te schrijven voor het toelatingsexamen voor de Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen. In interviews vertelde Panamarenko dat zijn ouders zijn fantasierijke creaties niet begrepen en evenmin "wat hij op de kunstacademie ging doen". “Wanneer gaat ge nu eens iets schoons maken?” was volgens hem één van haar vaste uitspraken. Van 1955 tot 1960 studeerde Henri aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten. Op het einde van zijn opleiding besefte hij dat hij geen kunstenaar maar uitvinder wilde zijn. Hij nam vervolgens het pseudoniem PANAMARENKO MULTIMILJONAIR aan, later ingekort tot PANAMARENKO, zogenaamd ontleend aan een Russische generaal ‘Panteleimon Ponomarenko’ die een slag had gewonnen en waarover gesproken werd tijdens een radioprogramma, dat Panamarenko beluisterde op een zelfgemaakt transistorradiootje, op een zender uit de DDR. Dit in tegenstelling tot de verklaring van een journalist die meende dat Panamarenko een samentrekking van Pan American Airlines & C° was. Gelijktijdig met zijn kunstopleiding ontdekte hij de rijke wetenschappelijke collectie van de Stadsbibliotheek (de huidige Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience) in Antwerpen, waar hij veel ging lezen en aan zelfstudie van de natuurwetenschappen deed. Zijn grote interesse in exacte wetenschappen zou later ook blijken uit de rijke collectie aan wetenschappelijke tijdschriften die in het Panamarenkohuis achterbleven.

In het begin van Panamarenko’s kunstcarrière nam zijn moeder schoenenwinkel ‘De Schepper’ in de Offerandestraat 50 over, later herdoopt in ‘Goliatje’. Als ‘uithangbord’ of ‘mascotte’ voor de winkel verfraaide Henri een grote rubberen laars die teruggevonden werd in de kelder van het Panamarenkohuis (PAN 1260) en nu deel uitmaakt van de museale collectie. De schoenenzaak werd even overgebracht naar de Biekorfstraat 2 na de aankoop ervan door Panamarenko in 1970. Rond die periode overleed zijn vader en verhuisde zijn moeder mee. Hortensia Sillis speelde een zeer belangrijke rol in het leven van Panamarenko. Ze woonden tot zijn 58ste samen. Ze beredderde het huishouden, hielp bij de ontvangst van bezoekers en de eerste jaren ging ze ook mee naar kunstevenementen van haar zoon en hielp ze naar verluidt ook met zijn kunstcreaties. Tussen 1998 en 2002 liet haar gezondheid niet meer toe om in de Biekorfstraat 2 te blijven wonen en drong aangepaste opvang zich op. Tot haar overlijden op 96-jarige leeftijd in 2002 bleef Panamarenko voor zijn moeder zorgen.

Panamarenko heeft het grootste deel van zijn kunstige creaties bedacht, ontworpen en gemaakt vanuit de Biekorfstraat 2, weliswaar voor grotere projecten met uitvoering of productie in andere ateliers. Hij bleef dit doen tot aan het overlijden van zijn moeder. In 2002 verliet de kunstenaar Antwerpen en verhuisde hij naar Sint-Maria-Oudenhove (Brakel) met zijn partner Eveline Hoorens, met wie hij op 18 september 2003 in het huwelijk trad. De woning in de Biekorfstraat liet hij onaangeroerd achter. Niettegenstaande zijn vertrek schonk Panamarenko in 2003 één van de zes kunstwerken ‘Pepto Bismo II’ aan de stad Antwerpen voor plaatsing op het nabijgelegen Sint-Jansplein. Het uitzonderlijk in brons vervaardigde beeld, is een man met propellers op zijn rug, die lijkt op te stijgen, maar altijd op het plein terug zal landen. In 2005, op 65-jarige leeftijd, kondigde Panamarenko zijn pensioen aan. Al bleef hij creatief bezig en werden er nog tentoonstellingen georganiseerd. In 2007 schonk hij zijn woning met volledige inboedel aan het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA) dat de kunstenaarswoning sindsdien beheert. Een paar weken voor zijn 80ste verjaardag en start van zijn jubileumjaar, overleed Panamarenko op 14 december 2019 in Brakel.

Beperkt overzicht van het oeuvre van Panamarenko

Bart De Baere, algemeen en artistiek directeur van het M HKA, omschrijft zijn oeuvre treffend als “Panamarenko is een van de weinige topkunstenaars uit de na-oorlogse Europese avant-garde waarvan het beeld nog niet ‘canonisch’ is samengebald. Als kunstenaar, uitvinder en visionair heeft hij jarenlang uitzonderlijk onderzoek gevoerd naar begrippen zoals ruimte, beweging, vlucht, energie en zwaartekracht. Zijn werk is een combinatie van artistiek inzicht en technologisch experiment. Dit maakt hem voor België de absolute sleutelfiguur van de avant-gardekunst uit de tweede helft van de 20e eeuw.” Pogingen om Panamarenko’s oeuvre onder te brengen in een bepaalde stijl of stroming binnen de hedendaagse kunst zou zinloos zijn. Dit bewijst tegelijkertijd de uniciteit en originaliteit van zijn werk.

In zijn inleiding van de catalogus van de overzichtstentoonstelling ‘Panamarenko Universum’ omschrijft Hans Willemse zijn oeuvre als de unieke combinatie van artistiek inzicht en technologisch experiment wat resulteert in spectaculaire constructies van een vreemde schoonheid, speels en indrukwekkend. Onderstaand oeuvre-overzicht is hoofdzakelijk gebaseerd op het oeuvre zoals voorgesteld in de publicatie van Willemse waarbij het oeuvre ingedeeld is in ‘clusters’ (zie vetgedrukte termen): kunstwerken met verwantschappen worden voorzichtig gegroepeerd waarbij de chronologische ordening van ondergeschikt belang is. Bij elk werk horen immers tal van theoretische modellen, voorstudies, onderzoek, eerste schetsen, experimenten, vroegere prototypes,... die wezenlijk deel uitmaken van het uiteindelijke kunstwerk.

Halfweg de jaren 1960 ontpopt Panamarenko zich als gangmaker van verschillende ‘Happenings’, ludieke optredens in het centrum van Antwerpen georkestreerd door een kleine groep jonge kunstenaars, verenigd als ‘V.A.G.A.’ (Vrije Actie Groep Antwerpen). Deze happenings vonden plaats in kleine ruimtes of in de openbare ruimte en soms op meerdere plaatsen tegelijk (bv. De Première Van De Hersenexpansie op 16 december 1966 in de Wide White Space Gallery22, of de Ijsblokkenactie voor een autovrij Conscienceplein in 1968). In 1965 verschijnt voor het eerst het avant-gardetijdschrift ‘Happening News’ waarvan Panamarenko de bedenker en uitgever is (en waarvan tal van overdrukken nog aanwezig zijn in de Biekorfstraat). Hij ontwerpt opmerkelijke tekst- en beeldcollages waardoor het tijdschrift zich door zijn visuele output sterk van andere tijdschriften uit die tijd onderscheidt. De gefotokopieerde collages (beelden en tekstfragmenten) uit Amerikaanse wetenschappelijke tijdschriften en popmagazines met stevige wortels in het dadaïsme en surrealisme, lijken spontaan, maar zijn beredeneerd en verwijzend. Ze tonen niet alleen Panamarenko’s gevoel voor compositie en detail, maar onthullen eveneens een aantal fascinaties en inspiratiebronnen die in zijn latere oeuvre terugkeren en uitgevoerd worden. In de vroege jaren zestig heette Panamarenko vaak nog “Panamarenko Multimiljonair”.

In de tweede helft van de jaren 1960 creëert Panamarenko een reeks “stille” of poëtische objecten die voornamelijk naar vorm worden uitgewerkt en nog niet naar performantie of technologisch gehalte. Het gaat om referenties aan een bekende actrice of jeugdherinnering aan de zoo. Tegelijk maakt hij visuele reconstructies van tuintjes, zandzakken of een laagje sneeuw op takken tijdens de winter. De poëzie van de stille objecten wordt in grote mate bepaald door het gebruik van eenvoudige materialen zoals karton, vilt, blik, piepschuim, plastic, zand. Deze vroege objecten zijn niet gemotoriseerd of gevleugeld: het zijn nog verstilde impressies van beelden of voorwerpen die de kunstenaar fascineren. Zo verbeeldt de ‘Prova Car’ uit 1967 - vervaardigd uit blik, hout en cellofaan- een tegenstrijdigheid tussen de futuristische vormgeving en de nonchalante uitvoering en afwijkende materiaalkeuze. Met de vliegfiets ‘Das Flugzeug’ en de ‘Magnetische Schoenen’ (waarvan de bottines uit de schoenenwinkel van zijn moeder kwamen), beiden ook uit 1967, treedt gestaag de technologie op de voorgrond. Een voorbode van wat komen gaat.

Alsnog volgens Hans Willemse is het op aanraden van Joseph Beuys, aan wie hij via de Wide White Space galerie was voorgesteld, dat Panamarenko in 1967 zijn technische creaties als ‘kunst’ durft voor te stellen. In “Een brief van een kunstenaar op rust in 2019”, gepubliceerd in ‘Around the world in 80 years Panamarenko tribute’, vertelt Panamarenko zelf hoe belangrijk de ontmoeting met Beuys voor hem is geweest, die hem als een ‘naïeve ingenieur’ bestempelde. Al zal bij Panamarenko altijd het plezier in het vervaardigen, ontdekken en zoeken naar technische mogelijkheden of het doorgronden van de natuur, de drijfveer achter zijn projecten zijn.

Vanaf 1970 ontwerpt, knutselt en werkt Panamarenko vanuit de Biekorfstraat, waarbij hij zijn focus verlegt en zijn actieradius verbreedt. De stille objecten maken plaats voor vliegende en gevleugelde tuigen. Panamarenko bouwt tussen 1969-1971 zijn meest tot de verbeelding sprekende eerste zeppelin, ‘The Aeromodeller’, die uitgroeit tot een icoon binnen zijn oeuvre. In de decennia daarna bouwt hij nog tal van variante modellen en prototypes voor luchtschepen en vliegtuigen, telkens met andere vormen, kleuren en verhoudingen. De interesse van de kunstenaar voor dieren en natuurkunde, gecombineerd met zijn fascinatie voor luchtvaart en mechanica, leidt tot een verregaand onderzoek naar het trilmechanisme van insectenvleugels. Principes als resonantie en trilfrequentie worden toegepast op lichte vliegtuigen met pedaalaandrijving. Panamarenko introduceert ook een eerste elektrisch vliegtuig (Piewan, 1975), een deltavlieger (Donderwolk, 1971) en een vliegende meikever (Salto Arte, 1975). Een eerste stukje van het luchtruim is veroverd.

Panamarenko verdiept zich alsmaar meer in de mechanica en ontwikkelt een reeks gemotoriseerde tuigen zoals compacte maar krachtige pastillemotoren als aandrijfmechanisme voor zijn rugzakhelikopters. Het gaat om toestellen die loodrecht opstijgen, waardoor alle onderzoek gericht is op de rotatiesnelheid en de hefkracht. Om de performantie van zijn toestellen te verhogen experimenteert de kunstenaar afwisselend met ventilatoren, schoepenwielen, rotorbladen en propellers. De energie komt van verbrandingsmotoren of een reeks in lijn gesloten batterijen. Het vroegste toestel in deze verzameling is de ‘Portable Air Transport’ (P.A.T., 1969), voorgesteld als een klein en draagbaar vliegapparaat. De experimenten met luchtverplaatsing -door de rotatie van schoepenwielen in een halfgesloten behuizing- resulteren in 1991 in een eerste zwevende auto, de ‘K2’.

Panamarenko zoekt in de jaren 1980 en 1990 nieuwe manieren om zich in het luchtruim te verheffen -en ver daarboven. De ‘Pepto Bismo’ (1994) is een kleinschalig draagbaar vliegapparaat volgens het helikopterprincipe dat door een piloot gedragen wordt en dus geschikt is voor verplaatsingen in het luchtruim dichter bij de aarde. (In 2003 zal het in bronzen versies uitgediept worden, rond de eeuwwisseling zal hij het rugzakprincipe omruilen voor grote vleugelconstructies zoals de. ’Aero Pedalo nr 9’, 1999, en ‘Brazil’, 2004). De kosmos wordt bestookt met grote ruimtetuigen zoals vliegende schotels, die gebruikmaken van de magnetische velden in de ruimte. Ze worden aangedreven door zelfbedachte Bing-motoren die functioneren volgens Panamarenko’s ruimtetheorieën, gebundeld onder de naam ‘Toymodel of Space’. De kunstenaar benut listig de tegenstelde magneetpolen om de sferen en schotels vrij te laten surfen door de kosmos.

Halfweg de jaren 1990 onderzoekt Panamarenko ook de geheimen van de zee. Hij bedenkt watertuigen: toestellen en uitrustingen om sneller te duiken of stabieler te drijven. Hoe deugdelijk en ingenieus ook, de esthetica en het avontuur staan nog steeds voorop. De stalen duikboot ‘De Pahama Nova Zemblaya’, waarvan de vorm duidelijk refereert aan zijn eerdere werk ‘Walvis’ uit 1967, straalt kracht uit, maar is tegelijk verfijnd en elegant. In de geest van de kunstenaar dient de realisatie van de duikboot ook een hoger en concreet doel: vanaf de Schelde via Spitsbergen naar Nova Zembla varen. Praktische en organisatorische beperkingen verhinderen de tocht. In 1999 komen met de bouw van een imposante vliegboot verschillende lijnen samen: Panamarenko bouwt een vliegboot op acht -twee aan twee gekoppeld- langwerpige vlotters, vervaardigd uit roestvrije staalplaten, aangedreven door vliegtuigmotoren. Het is in omvang zijn grootste creatie (16 m lang, 6 m hoog en 9 m breed)) , uiteindelijk ‘Scotch Gambit’ genaamd en gebaseerd op twee schetsen uit zijn beginjaren (1966, 1970), toen hij het toestel nog omschreef als een ‘Aeroship Speedboat’.

Naast imposante tuigen bouwt Panamarenko aan het einde van zijn artistieke parcours aan de hand van relais, servo’s en microchips ook kleine, maar intelligente vogels en rondstappende robots. Voor zijn wandelende kippen baseert hij zich op de morfologie van de prehistorische Archaeopteryx. In de buik van het fladderende halfreptiel zitten microchips en servo’s voor de besturing. De intelligentie van de mechanica is recht evenredig aan de verfijning in uitvoering.

• COUCKE J., WILLEMSE H., MORRENS P. 2020:.Around the world in 80 years Panamarenko Tribute, Oostakker.
• MINNE B. 2012: De kleine Panamarenko, Wielsbeke.
• WILLEMSE H. e.a. 2014: Panamarenko Universum, Antwerpen.
• WILLEMSE H. e.a. 2010: Panamarenko. Workstation Biekorfstraat, Antwerpen.

• DEMEULEMEESTER S. 2020: Curator laatste Panamarenko-tentoonstelling: ‘Zijn kunst en zijn leven waren één’ in Knack [online], https://www.knack.be/nieuws/curator-laatste-panamarenko-tentoonstelling-zijn-kunsten-zijn-leven-waren-een/ (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• CANVAS 2014: Panamarenko 1940-2019 [online], https://www.youtube.com/watch?v=26mzzDuCfR0 (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• M HKA 2024: Panamarenko onderzoeksproject [online], https://www.muhka.be/nl/research/research-topics/panamarenko (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• PANAMARENKO FOUNDATION 2021-2024: Panamarenko [online], https://www.panamarenko.be/nl/biografie (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• S.N. 2005: Copyright Panamarenko/ verklarende woordenlijst/ Paul Morrens & Hans Willemse [online], https://www.knack.be/magazine/panamarenko/ (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• S.N. 2021: Totaalkunstwerk van Panamarenko wordt beschermd monument [online], https://blog.muhka.be/totaalkunstwerk-van-panamarenko-wordt-beschermd-monument/ (geraadpleegd op 7 maart 2024).
• VAN DEN ENDE E. 2022: Panamarenko, de Antwerpse kunstenaar, zegt het zelf [online], https://historiek.net/panamarenko-de-antwerpse-kunstenaar-zegt-het-zelf/146495/ (geraadpleegd op 7 maart 2024).

Bron: Onroerend Erfgoed, Digitaal beschermingsdossier 4.001/11002/166.1, Panamarenkohuis in Antwerpen (DUCHÊNE H., DE SADELEER S., PEVERNAGIE T. 2024).
Auteurs: De Sadeleer, Sibylle; Duchêne, Helena
Datum: 2024
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)

Erfgoedobjecten

Ontwerper van

Panamarenkohuis

Bewoner van

Panamarenkohuis