Geografisch thema

Bornem

ID
13507
URI
https://id.erfgoed.net/themas/13507

Beschrijving

Landbouw- en woongemeente, met min of meer verstedelijkte woonkern, tevens grootste gemeente van Klein-Brabant. Ten noorden begrensd door de Schelde, ten noordoosten grenzend aan Hingene, ten zuidoosten aan Puurs, ten zuiden aan Sint-Amands, ten zuidwesten aan Mariekerke en ten westen aan Weert. Het gehucht Branst in het zuidwesten heeft een eigen woonkern en parochiekerk. Oppervlakte: 2.382 hectare 57 are. Inwoners: 12.438 (1/1/1994).

De oudste voorwerpen van menselijke makelij te Bornem zijn twee schrapers behorend tot het Mousterrientype van ± 35.000 voor Christus, gevonden in het Breeven. Meerdere vondsten onder meer nabij het Sas in 1781, bij de heropbouw van het kasteel van Marnix van Sint-Aldegonde in 1888 en bij graafwerken vóór het Landhuis in 1936-1937, bewijzen dat Bornem reeds bewoond was ten tijde van de Romeinen. Door de nabijheid van de Schelde en het daaraan verbonden overstromingsgevaar, was het oudst bewoonde gedeelte wellicht het hoger gelegen koutergebied, met name Luipegem-kouter, Bornem-kouter en Hingene-kouter tussen Bornem en Hingene; sedert 4de- en 5de eeuw ontstonden hier Frankische nederzettingen. Naast het koutergebied waren er de lager gelegen moeren, donken en broeken, eigen aan een rivierengebied.

Het plaatselijke landschap onderging reeds wijzigingen vanaf de 11de en 12de eeuw door indijkingswerken om nieuwe cultuurgronden te verwerven.

De middeleeuwse geschiedenis is vrij duister: vermoedelijk maakte Bornem aanvankelijk deel uit van de uitgestrekte bezittingen der familie Berthout; om hun toenemende macht te beperken wezen de Duitse keizers het gebied mogelijk toe aan de prins-bisschoppen van Luik; hoe dan ook, Bornem groeide uit tot een allodiaal goed met onafhankelijk rechtsgezag en speciale privileges (zie charter van 1139); de kasteleinen van Gent werden heren van het Land van Bornem en bleven tot 1250 erfelijke leenheren; in 1250 verkocht aan de graven van Vlaanderen, die het in bezit hielden tot het einde van het ancien régime.

Het belang van de nederzetting in deze periode onder meer aangetoond door het bestaan van een priorij van reguliere kanunniken volgens een oorkonde van circa 1100 wordt door enkele historici vooral verklaard door de aanwezigheid van een rechtstreekse verbinding met een aanlegplaats op de Schelde en de bevoorrechte positie van Bornem als eindpunt van het hinterland-wegennet. Tot in de 13de eeuw was Bornem ten noordwesten immers begrensd door de Schelde; ter plaatse van het huidige kasteel van Marnix van Sint-Aldegonde zou een verdedigings- of uitkijktoren hebben gestaan om al het verkeer op de Schelde te controleren; tengevolge van zware overstromingen heeft de Scheldeloop zich in de 13de eeuw (circa 1240) verlegd en de huidige gemeente Weert, een grondgebied dat voordien bij Temse behoorde, kwam op de rechter oever te liggen en werd ten oosten begrensd door de oude Schelde-arm, afgedamd in 1320. Het strategische belang van Bornem verdween samen met de aanlegplaats.

Na onder het beheer te zijn geweest van verschillende families, werd het Land van Bornem in 1586 verkocht aan Pedro Coloma, wiens naam onverbrekelijk verbonden zal blijven met de poging om Bornem opnieuw tot bloei te brengen. Zo zal hij door de aanleg van een sas in 1592 opnieuw zorgen voor een bevaarbare verbinding tussen de Schelde en de Oude Schelde. In 1658 door Filips II tot graafschap verheven. Tijdens de Franse Revolutie maakte Bornem deel uit van het Departement der beide Nethen en naderhand van het arrondissement Mechelen.

Belangrijk voor het vrij geïsoleerde, landelijke Bornem was de opkomst van het mandenvlechten vanaf midden 19de eeuw. De ontsluiting van het gebied kwam tot stand door de aanleg van de spoorlijn Mechelen - Sint-Niklaas, (aanbesteed in 1868, in gebruik vanaf 1870) en de brug van Temse, tot de Tweede Wereldoorlog een draaiende spoorbrug met gaanpad, ter vervanging van een eeuwenoude veerdienst; de brug van 365 m werd vernield in de Eerste en Tweede Wereldoorlog, maar opnieuw ingehuldigd als spoor- en wegbrug in 1955, nadat de Rijksweg Breendonk - Temse was aangelegd; ze werd gedeeltelijk gebouwd op de oude pijlers die hiervoor werden verzwaard. Ze leunt stilistisch aan bij de functionele noodbruggen van het Bailey-type, in 1940 ontworpen voor militaire doeleinden door de Engelsman D.C. Bailey.

Ten gevolge van de achteruitgang van de mandenmakerij in de jaren 1950 en de daaruit voortvloeiende werkloosheid, werd aan de Rijksweg Temse - Breendonk een industriepark van 260 hectare aangelegd ter bevordering van de economische groei. Slechts een kleine kern van wissenbewerkers bleef bestaan. De landbouw, die sedert begin 20ste eeuw geleidelijk voor een deel was overgeschakeld naar tuinbouw, bleef evenwel de belangrijkste bedrijvigheid, voornamelijk gespecialiseerd in groenten, onder meer asperges en bloemkool.

Karakteristiek voor de gemeente is het min of meer verstedelijkte centrum, ten noordoosten begrensd door de spoorlijn Mechelen - Sint-Niklaas en verder ten noordoosten de Rijksweg. Tussen genoemde spoorlijn en rijksweg: inplanting van recente wijken met onder meer sociale woningbouw, ten behoeve van de werknemers van de K.M.O.-zone, die gelegen is in het oostelijk deel.

Vanuit het centrum, met name het Kardinaal Cardijnplein, vertrekken uitvalswegen richting Temse en richting station; de Boomstraat eveneens van hieruit vertrekkend vormt de aanzet van de uitvalswegen naar Sint-Amands, Oppuurs en Puurs. Deze uitvalswegen en hun verbindingen worden gekenmerkt door een heterogene lintbebouwing uit 19de en 20ste eeuw, verder van het centrum overgaand in vrijstaande bebouwing. Een gedeelte van het centrum, gelegen ten zuiden en ten zuidoosten van het Kardinaal Cardijnplein, werd bij besluit van de Vlaamse Executieve van 30/3/1983 erkend als herwaarderingsgebied. Recente wijken (tweede helft 20ste eeuw) bevinden zich onder meer ten oosten van het station op de "Tijpel", onder meer de insectenstraten (vierde kwart 20ste eeuw), en op de "Grootheide", ten zuidwesten van het centrum, onder meer de zogenaamde Bloemekenswijk. Het oosten van de gemeente wordt ingenomen door een K.M.O.-zone, opgericht bij Koninklijk Besluit van 2/1/1961, terwijl het zuidelijk deel wordt gekenmerkt door een landelijk uitzicht met verspreide resten van landelijke bebouwing, opklimmend tot de 17de eeuw; onder meer de "Schoothoeve", 't Hoogste nummer 36.

Door de ligging in een rivierengebied, heeft Bornem in de loop der tijden vaak te lijden gehad van wateroverlast en overstromingen; getuigen hiervan zijn de nog talrijk aanwezige wielen onder meer het Kragewiel (1552) in het noordoosten.

Open en groene ruimten nemen in de gemeente een belangrijke plaats in. In het noordwesten bevindt zich de "Donk", een zandige verhevenheid die boven de omringende poldergronden uitsteekt, met het kasteeldomein van Marnix van Sint-Aldegonde, waarvan de droge delen voornamelijk ingenomen worden door weiland, akkers en tuinbouwgronden, de natte delen zijn beplant met populieren; aansluitend ten westen het zogenaamde Graafschap, een moerassig gebied doorsneden door dreven en kanalen. Ten zuiden van het centrum bevindt zich het zogenaamde Breeven, een natuurreservaat van 33 hectare, bestaande uit een beemdlandschap; een vijver, ontstaan door uitturving in de 14de eeuw, vormt de scheiding met het gelijknamige sport- en recreatiegebied; deze in oorsprong moerassige gronden werden in 1840 drooggelegd door Graaf Louis de Marnix.

  • Kadaster Antwerpen, Mutatieregisters Bornem, schetsen 1871/10 (spoorlijn Mechelen-Terneuzen).
  • Atlas des communications vicinales de la commune de Bornhem. Arrondissement administratif de Malines. Province d'Anvers, Brussel, 1844.
  • BEST E., Bornhem, sa châtellanie, son château, ses seigneurs; notice historique, in Annalen van den oudheidkundige kring van het Land van Waas, VI, 1877, p. 300-395.
  • MAEREVOET J., Met Lupo van de Bron naar Bornem, Beveren, 1990.
  • MOEYERSOMS F., Klein-Brabant mariaal oord, Heist-op-den-Berg, 1992. Profiel van Klein-Brabant, Antwerpen, 1981.
  • ROCHTUS L., Bornem in oude prentkaarten, Zaltbommel, 1976.
  • S.N., Klein-Brabant een eeuw kontrast, foto's van nu en toen, in Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant vzw, Jaarboek XXV-XXVI, Puurs, 1990-1991.
  • S.N., Klein-Brabant in oude prenten, in Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant vzw, Jaarboek 1972-1973, Puurs.
  • VAN ROOSBROECK J.J., Bornem 1900, Wespelaar, 1988.
  • VERBESSELT J., Het parochiewezen in Brabant tot het einde van de 13e eeuw. Deel VIII. Tussen Zenne, Schelde en Rupel, Pittem, 1968, p. 119-200.


Bron: DE SADELEER S., KENNES H., PLOMTEUX G. & STEYAERT R. 1995: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Mechelen, Kanton Puurs, Klein-Brabant, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 13n3, Brussel - Turnhout.
Auteurs: Kennes, Hilde
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Relaties

  • Omvat
    't Hoogste

  • Omvat
    Afsluitingshaag van haagbeuk bij kapelhof

  • Omvat
    Albertstraat

  • Omvat
    Arbeiderswoningen

  • Omvat
    Barelstraat

  • Omvat
    Beuken afsluitingshaag bij kapelhof

  • Omvat
    Beukendreef bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Beukenhaag bij hoogstamboomgaard

  • Omvat
    Bomenrij van opgaande platanen

  • Omvat
    Bomenrij van zomereik bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Boomstraat

  • Omvat
    Boskant

  • Omvat
    Branst

  • Omvat
    Broekstraat

  • Omvat
    Buitenland

  • Omvat
    Dageraadplaats

  • Omvat
    Dorpswoning

  • Omvat
    Dorpswoning

  • Omvat
    Drie sequoia's bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Duitse bunker

  • Omvat
    Duitse bunker

  • Omvat
    Duitse bunker

  • Omvat
    Duitse bunkerlinie Südabschnitt

  • Omvat
    Duitse geschutsbunker

  • Omvat
    Duitse mitrailleurspost

  • Omvat
    Duitse mitrailleurspost

  • Omvat
    Duitse observatiepost

  • Omvat
    Duitse observatiepost

  • Omvat
    Duitse observatiepost

  • Omvat
    Eikendreef bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Eikendreef bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Gemengde dreef bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Gemengde dreef met opgaande bomen

  • Omvat
    Gemengde houtkant

  • Omvat
    Hakhoutstoof van zomereik

  • Omvat
    Hakhoutstoof van zomereik als hoekboom

  • Omvat
    Hakhoutstoven van zomereik

  • Omvat
    Herenhuis

  • Omvat
    Hingenesteenweg

  • Omvat
    Hoekhuis

  • Omvat
    Hoeve

  • Omvat
    Hoogstamboomgaard

  • Omvat
    Hoogstamboomgaard

  • Omvat
    Hoogstamboomgaard langs Scheldedijk

  • Omvat
    Jonge lindendreef

  • Omvat
    Kapel Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen

  • Omvat
    Kapel Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekte Ontvangenis

  • Omvat
    Kardinaal Cardijnplein

  • Omvat
    Kasteelstraat

  • Omvat
    Kattestraat

  • Omvat
    Kloosterstraat

  • Omvat
    Kluisstraat

  • Omvat
    Knoteikenrij langs Koningsbeek

  • Omvat
    Knotwilgen als perceelsrandbegroeiing

  • Omvat
    Kruisberg

  • Omvat
    Lijnaanplanting met okkernoot

  • Omvat
    Luipegem (Bornem)

  • Omvat
    Meidoornhaag als veekering

  • Omvat
    Middel- en hakhout in Nonnenbos

  • Omvat
    Molenveldweg

  • Omvat
    Mouterij

  • Omvat
    Mouterijstraat

  • Omvat
    Neogotische kapel

  • Omvat
    Nieuwe Kouterstraat

  • Omvat
    Opgaande acacia als hoekboom

  • Omvat
    Opgaande es als hoekboom

  • Omvat
    Opgaande zomereik als hoekboom

  • Omvat
    Opgaande zomereik als hoekboom

  • Omvat
    Oppuursesteenweg

  • Omvat
    Puursesteenweg

  • Omvat
    Reeks dorpswoningen van 1936

  • Omvat
    Rij mispels bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Rijkenhoek

  • Omvat
    Rijshoutaanplanting

  • Omvat
    Rijshoutaanplanting

  • Omvat
    Rijshoutaanplanting op Scheldeschorren

  • Omvat
    Roddam

  • Omvat
    Sas

  • Omvat
    Schoothoeve

  • Omvat
    Sint-Amandsesteenweg

  • Omvat
    Stationsplein

  • Omvat
    Stationsstraat

  • Omvat
    Tamme kastanjedreef bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Temsesteenweg

  • Omvat
    Tuinpaviljoen

  • Omvat
    Twee kapellindes

  • Omvat
    Twee sequoia's bij Kasteeldomein Marnix van Sint-Aldegonde

  • Omvat
    Wegbeplanting van opgaande linden

  • Is deel van
    Bornem


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Bornem [online], https://id.erfgoed.net/themas/13507 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Agentschap Onroerend Erfgoed

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.