Tuinbouw- en woongemeente met vermaarde tuinbouwveiling (1950), uitgegroeid tot één van de grootste van Europa, gevormd door het noordelijk gelegen Dorp of Centrum met aansluitend van west naar oost de gehuchten Elzestraat, Nieuwendijk en een deel van Pasbrug op de grens met Mechelen en Bonheiden. Ten noorden van Pasbrug/Nieuwendijk doorsneden door de E 10 en in het gehucht Elzestraat van zuid naar noord door de spoorlijn Mechelen-Antwerpen.

Toponiemen als "Midzele" en "Be(r)morter kunnen verwijzen naar Frankische nederzettingen. Gelegen in het Waverwoud behoorde het grondgebied, op een drietal Mechelse enclaves na (zie Ferrariskaart) nadien bij het hertogdom Brabant; tijdens het ancien régime een deel van de heerlijkheid Duffel-Perwijs in het Land van Mechelen, eertijds in handen van de Berthouts. Vanaf de 16de eeuw kwam Sint-Katelijne-Waver in het bezit van de families de Croy en de Merode. Belangrijke vestigingen waren de abdij van Rozendaal en de burcht van Bermorter of Bemortel. De abdij van Rozendaal, op de westgrens met Walem, werd circa 1220 door de Berthouts opgericht als vrouwenklooster van de orde van Cîteaux en bleef, ondanks verwoesting in 1578, bestaan tot in 1795. De Bermorterburcht, eveneens vóór 1271 opgericht door de Berthouts lag ten noorden van het Centrum waar de Sint-Catharinaparochie een eerste maal vermeld wordt in een akte van 1286.

Einde 18de eeuw werd Sint-Katelijne-Waver een afzonderlijke gemeente die in de 20ste eeuw door de oprichting van de veldschansen "Bosbeek" en "Dorpveld" en het fort van Midzelen ingeschakeld werd in de defensieve fortengordel rond Antwerpen. Bij de inval in 1914 planden de Duitsers een doorbraak van de buitenste fortengordel tussen de forten van Walem en Lier, waardoor Sint-Katelijne-Waver in het centrum van de aanval lag. De schans "Dorpveld" hield een week stand en kreeg hiervoor een vermelding in het legerdagorder. Bij de gevechten werd het dorpscentrum volledig verwoest, wat de wederopbouwarchitectuur verklaart.

Een ander element van de militaire architectuur zijn de overblijvende bunkers, onder meer gegroepeerd aan de Zwaluwstraat en de Berlaarbaan als deel van de "K.W.-lijn", een antitankhindernis vanaf 1939 aangelegd tussen de vestingen van Antwerpen en Namen (zie Onze-Lieve-Vrouw-Waver). De bunker aan de Lange Zandstraat maakt deel uit van een meer het westen gelegen rij bunkers van deze verdedigingslinie.

Tot in de 20ste eeuw schaars bebouwde gemeente met eertijds kleine kernen in het centrum, in het gehucht Elzestraat, op de Nieuwendijk en op de Pasbrug, inplanting van al dan niet omgrachte, ho(e)ven waarvan slechts enkele bewaard bleven, zoals de Midzeelhoeven, de Goorboshoeve, Fruytenborg, Lombaardshoeve, Zorgvliet, Rozenhout.... Sommige lieten een spoor na in een straatnaam (Bemortel, Maanhoeveweg) of als naam van een instelling (Hagelstein, Borgerstein); een recente villa vervangt op het omgrachte domein van het gesloopte Dijkstein.

Her en der verspreid over de gemeente bleven, al dan niet in meer of mindere mate aangepast, de typische hoeven uit de 19de- en het eerste kwart van de 20ste eeuw bewaard, namelijk de in de streek gebruikelijke, eenvoudige langgestrekte hoeven met woonhuis, stalling en schuur onder één doorlopend pannen zadeldak, doorgaans met zuidelijke voorgevel en noordelijke achtergevel en rechthoekige of getoogde muuropeningen, onder meer een hoger geplaatst opkamervenster. De karakteristieke kleine losstaande en aangebouwde gevelserres komen nog slechts sporadisch voor (Bredeheide nummer 17 en Lombaardstraat nummer 73).

De vroegere vlasteelt, de 19de-eeuwse steenbakkerijen en de landbouwbedrijven zijn thans verdwenen. Na de zware landbouwcrisis van einde 19de eeuw verschenen in de periode 1890-1914 gemengde bedrijven met grove groenteteelt en tussen 1918 en 1950 evolueerde men verder naar teelt in open lucht met gebruik van de typische overwinteringsserres, vervolgens werd na 1950 massaal overgestapt naar glasteelt met de huidige, beeldbepalende serretuinbouw op grote schaal als resultaat. Stimulans voor deze evolutie was de oprichting van de Mechelse Tuinbouwveiling (1950) en de Centrale voor Glasgroenten (1963), sinds 1994 gefusioneerd tot de Verenigde Mechelse Veilingen en samen met nevenbedrijven, zoals onder meer het Proefstation voor Groenteteelt (1963), centraal gelegen aan de Mechelsesteenweg en de Kempenaerestraat op een industrieterrein ten zuidwesten van de min of meer verstedelijkte dorpskern. Karakteristiek bij vele recente tuinbouwbedrijven zijn de grote bedrijfsgebouwen met geïntegreerde woningen.

De opmerkelijke bevolkinsaangroei, voornamelijk sinds 1960, wijst op het huidige residentiële karakter van de gemeente met voornamelijk privé-huizen naast sociale woningbouw met tuinwijken opgericht door maatschappijen zoals in het Centrum door de Nationale Landmaatschappij (tussen Mechelsesteenweg en Generaal De Schachtstraat), in 1925-1926 op Pasbrug door de Mechelse Goedkope woning (Tuinstraat) en in de Elzestraat door Volkswoningen van Duffel (Hogevelden). Op de Pasbrug werd in 1928 tevens een gemeenteschool opgericht zogenaamd "'t Loereboske", die gold als een model van een eigentijdse, landelijke school; de sterk aangepaste lokalen herbergen sinds 1984 het Gemeentelijk Documentatiecentrum en een schoolmuseum (Borgersteinlei nummer 203).

Van de vroegere begroeiing getuigen enkele bosgebieden ten noorden van de Schrenkelsloop, ten zuiden van de Cammaarsbeek en op de grens met Walem het natuurgebied van Rozendaal .

Door de relatief verre afstand van het centrum kan het gehucht Elzestraat als een aparte entiteit worden beschreven; de straten van dit gehucht worden op het einde van de gemeente onder Elzestraat behandeld. De wijken Nieuwendijk en Pasbrug zijn niet zo duidelijk afgescheiden en hun straten worden in de doorlopende alfabetische volgorde besproken.