Geografisch thema

Berendrecht

ID
13660
URI
https://id.erfgoed.net/themas/13660

Beschrijving

Oorspronkelijk polderdorp aan de Schelde, gelegen in de noordwest-hoek van de provincie Antwerpen. Sedert 1958 geannexeerd door Antwerpen in het kader van de havenuitbreiding. De toenemende scheepvaart en de daarmee gepaard gaande industriële ontwikkeling leidden immers tot de aanhechting van het grondgebied tussen Antwerpen en de Nederlandse grens. Grondige uitzichtwijziging door grootse werken in verband met het zogenaamde "Tienjarenplan" (1957-1966) tot uitbreiding van de havenstructuur; onder meer aanleg Zandvlietsluis, deels op grondgebied Berendrecht. In 1988 inhuldiging van de Berendrechtsluis. Huidige woonkern ten westen begrensd door de Schelde en het industrieterrein van de Antwerpse haven, overwegend ter plaatse van de eertijds vruchtbare poldergronden (de zogenaamde polder van Berendrecht), die verdwenen onder een opgespoten zandlaag van 6 m hoogte; het gehucht Frederik Hendrik, aan de Schelde ontstaan bij een militaire versterking, gebouwd in 1628 op last van prins Frederik Hendrik van Oranje-Nassau, is eveneens verdwenen door de havenuitbreiding; de schans werd gesloopt in 1786 en in 1870 vervangen door een suikerfabriek, in bedrijf tot 1956. Ten noorden palend aan Zandvliet en Nederland, ten zuidoosten aan Stabroek en ten zuiden aan Antwerpen. Oppervlakte (exclusief haven): 1014 ha. Inwoners (inclusief Lillo-Fort) in 1991: 5725.

In 1037 begon men de Schelde ten noorden van Antwerpen systematisch in te dijken: op de resulterende vruchtbare poldergrond ontstonden op hoger gelegen plaatsen woonkernen, die rechtstreeks leidden tot polderdorpen. In de lage polder waren er nochtans ook nederzettingen, zoals de heerlijkheid Berendrecht die behoorde tot het Markgraafschap Antwerpen, dat op zijn beurt afhankelijk was van het hertogdom Brabant. Als zodanig voor 't eerst vermeld in een akte van 1119 waarin bevestigd wordt dat Godfried van Bouillon (1089-1100) goederen te Berendrecht schonk aan het Sint-Michielskapittel van Antwerpen. In 1124 werd de kapel verheven tot parochiekerk, aanvankelijk afhankelijk van het Sint-Michielskapittel van Antwerpen, later van het kapittel van Onze-Lieve-Vrouw. Ten gevolge van de constante groei in 1184 verheven tot zelfstandige parochie met eigen pastoor. De Sint-Michielsabdij breidde geleidelijk haar bezittingen uit zodat in 1674 de hele heerlijkheid in haar bezit was tot haar afschaffing tijdens de Franse Revolutie in 1794. Berendrecht viel toen in het departement der beide Neten en onder het kanton Stabroek.

Bij de zware overstromingen ten gevolge van een dijkbreuk werd Berendrecht in 1328 volledig van de kaart geveegd. Zandvliet schonk dan in 1329 een groot deel van zijn territorium aan Berendrecht. De toen (1330) vastgelegde grenzen bleven ongewijzigd tot de annexatie door Antwerpen in 1958. Belangrijk voor de regio was de aanleg van een degelijke Scheldedijk in 1285-1416. Desondanks werd de gemeente door de eeuwen heen meermaals zwaar geteisterd door overstromingen, vaak omwille van strategische redenen, onder meer bij de belegering van Antwerpen (1583-1585). Door het Handvest van de polder van 1650 werd een regeling getroffen voor de herindijking en drooglegging, noodzakelijk ingevolge de jarenlange overstromingen veroorzaakt door de legers van Farnese. Hetzelfde handvest is nog steeds de basis van het huidige polderrecht. Er werd een polderbestuur aangesteld, bestaande uit een dijkgraaf, een penningmeester en leden. Dit tot op heden bestaande polderbestuur zorgt voor het onderhoud van de dijken, voor het graven en onderhouden van watergangen en grachten en voor het onderhoud van polderwegen, sluizen en watermachines. De laatste zware overstroming dateert van februari 1953, toen het hele poldergebied nogmaals blank kwam te staan.

De laatste decennia kende Berendrecht, in functie van de tewerkstelling in de haven, een enorme woonuitbreiding door de inplanting van nieuwe sociale woonwijken, aangevat in 1966 door de bouw van twintig woningen in de Van Ghistelstraat. De meest uitgestrekte verkaveling ligt in de wijk Viswater (zie Monnikenhofstraat): naast eengezinswoningen zijn ook de vereiste maatschappelijke, commerciële en recreatieve voorzieningen aanwezig.

Het huidige grondgebied van Berendrecht is in het westen volledig ingepalmd door de haven; het resterende vertoont een grosso modo driehoekige plattegrond waarbij het centrum van zuidwest naar noordoost doorsneden wordt door de Monnikenhofstraat; ten zuiden hiervan tussen Oude Papenstraat en de Hoefbladstraat (komt overeen met nagenoeg het hele centrum) recente sociale woningbouw (wijk Viswater, aanbesteed op 6 augustus 1968). Kleinere sociale woonwijken liggen verspreid over de vroegere gemeente onder meer aan de Molengeeststraten (1968) en aan de Antwerpsebaan (1970). Ten noordoosten heidegebied met verspreide weekendhuisjes en campings; relatief kleine dorpskern met doorsneelintbebouwing en iets rijkere en alleenstaande woningen ten zuidwesten.

In het uiterste zuiden, vrij gaaf bewaard deel van de Berendrechtdijk die samen met de Gemeentedijk (zie Zandvliet) vermoedelijk deel uitmaakte van de oudste dijkwerken. Thans is deze dijk beplant met populieren en op twee plaatsen doorgegraven, namelijk ter hoogte van de Reigersbosdreef en de Antwerpsebaan.

  • Kadasterarchief Antwerpen, mutatieschetsen Berendrecht 1871/1.
  • ADRIAENSSENS C.C., Berendrecht, (Antwerpen, VII, juli 1961, nummer 2, p. 58-69).
  • ADRIAENSSENS C.C., Geschiedenis en merkwaardigheden van Berendrecht, Berendrecht, 1939.
  • CRAEYBECKX H., Districten Antwerpen, Berendrecht, Zandvliet, (Antwerpen, XXIX, maart 1983, nummer 1, p. 17-26).
  • DE MEYER F.J.K., Beschrijving van het Dorp Berendrecht, Antwerpen, 1855.
  • GEERTS G., Berendrecht in West-Brabant, (Polderheem, XVII, 1982, nummer 2).
  • LE GRELLE D., Berendrecht, reigersdorp, (Vlaamse Toeristische Bibliotheek nummer 47, Antwerpen, 1965).
  • VAN OVERSTRAETEN J.-GERRITS J., Gids voor Vlaanderen, Antwerpen, 1985, p. 72-73.

Bron: KENNES H., PLOMTEUX G. & STEYAERT R. met medewerking van WYLLEMAN L. & HIMLER A. 1992: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Stad Antwerpen, Fusiegemeenten, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 3nd, Brussel - Turnhout.
Auteurs: Kennes, Hilde
Datum:
De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)


Relaties


Je kan deze pagina citeren als: Inventaris Onroerend Erfgoed 2024: Berendrecht [online], https://id.erfgoed.net/themas/13660 (geraadpleegd op ).

Beheerder fiche: Stad Antwerpen

Contact

Heb je een vraag of opmerking over deze fiche? Meld het ons via het contactformulier.