Typisch polderdorp aan de Schelde, gelegen in het noordwesten van de provincie Antwerpen.

Sedert 1958 niet langer een zelfstandige landbouwgemeente, doch in het kader van de havenuitbreiding door Antwerpen geannexeerd.

Belangrijke uitzichtwijziging door grootse werken in verband met het "Tienjarenplan" (1957-1966) tot uitbreiding van de havenstructuur met onder meer de aanleg van de Zandvlietsluis (1961-1966), een verbinding met de bestaande haven via de kanaaldokken en tevens één der grootste zeesluizen ter wereld.

De huidige woonkern wordt bijgevolg ten westen begrensd door de Schelde en de havenuitbreiding ter plaatse van vroegere vruchtbare poldergronden (polder van Zandvliet en Nieuwlandpolder), ten noorden en oosten door Ossendrecht (Nederland), en ten zuiden door Berendrecht. Oppervlakte (exclusief haven): 998 ha. Inwoners in 1991: 3372.

In 1037 begon men de Schelde ten noorden van Antwerpen systematisch in te dijken zodat vruchtbare poldergrond ontstond. Zandvliet heeft meerdere indijkingen gekend: zo bouwde men in de 11de eeuw de Zoutendijk, of Gemeentedijk (voltooid rond 1119) vertrekkend nabij het centrum naar "den Zouten" en verder richting Berendrecht; door de aanleg van de Zuidhavendijk, de Noordlandsedijk en de Armendijk (modo Oude Dijk) ontstond rond 1245 de Noordlandpolder; in 1285 gevolgd door de aanleg van de Zeedijk, waardoor het Zuidland (Nieuwlandpolder, Polder van Berendrecht en Polder van Zandvliet) werd ingedijkt (beëindigd in 1416).

Tenslotte indijking van de Kabeljauwpolder of Nieuw-Noordlandpolder, beëindigd in 1768 door aanleg van de Nieuwe Dijk en de voortzetting van de Armendijk (bij vergelijking van het topografische materiaal, zoals de Ferrariskaart, de kaart van Van der Maelen en het pachtboek van 1729 van de Sint-Michielsabdij, bleken de dijkbenamingen niet altijd overeen te komen).

Het tracé van de vroegere dijken, onder meer de Armendijk bleef op meerdere plaatsen bewaard in het landschap. Het toenmalige Zandvliet bestond aldus uit drie delen: de hoger gelegen gronden waar de eerste bewoners zich vestigden; de polders, ontstaan door indijking van de Schelde en tenslotte de schorren, aangeslibde gronden begroeid met gras tussen de bedding van de Schelde en de "Zeedijk".

Ten tijde van de regering (1089-1100) van Godfried van Bouillon, Markgraaf van Antwerpen en hertog van Lotharingen, was Zandvliet een kleine woonkern met houten kapel. Eerste vermelding in een document van 1119, van Keizer Hendrik V van Duitsland, waarin bevestigd wordt dat Godfried van Bouillon goederen te "Santvlite" schonk aan het Sint-Michielskapittel van Antwerpen. Bijgevolg worden de hertogen van Lotharingen gezien als de stichters van Zandvliet. Geleidelijk breidde de abdij haar bezittingen te Zandvliet uit, zodat in 1674 de hele heerlijkheid in haar bezit was tot de Franse Revolutie.

Op religieus gebied afhankelijk van het bisdom Kamerijk, onder het kapittel van St.-Michiel van Antwerpen; in 1124 verheven tot parochie, in 1133 geschonken aan de abdij van Middelburg en in 1135 opnieuw onder het kapittel van Onze-Lieve-Vrouw (het Sint-Michielskapittel werd in 1124 omgezet in een Sint-Michielskapittel van reguliere kanunniken en een Onze-Lieve-Vrouwekapittel van seculiere kanunniken).

Na de zware Schelde-overstroming van 1328, waarbij Berendrecht grotendeels van de kaart werd geveegd, schonk Zandvliet in 1329 een groot deel van zijn grondgebied, "Out Santvliet", aan Berendrecht. De toen (1330) vastgestelde grenzen bleven ongewijzigd tot de annexatie bij Antwerpen in 1958.

Meermaals zwaar beschadigd door springvloeden, dijkbreuken, overstromingen en oorlogsgebeurtenissen (onder meer de slag bij Zandvliet tussen Brabanders en Vlamingen in 1357, de belegering van Antwerpen in 1583-1585).

In 1622, ten tijde van Spinola werd Zandvliet als bescherming tegen de Hollandse invallen omwald met een schans van zeven bolwerken en verheven tot "stad" in de betekenis van "oppidum". De vesting raakte geleidelijk in verval, vooral tijdens de Franse Revolutie, doch bleef deels bewaard in het stratenpatroon en terreinglooiingen.

Nogmaals zwaar geteisterd door de overstromingen van 1953, waarbij het hele poldergebied blank kwam te staan. Op het einde van de jaren 1950 werd een groot deel van de polders omgevormd tot industrieterrein, waardoor de meeste landbouwactiviteit verdween en de woonfunctie voor het nabije havengebied primeert.

Heden deels stervormige dorpskern (zie de vroegere polygonale versterkingen), uitlopend naar het oosten, met ten noorden de tot op heden deels behouden Noordlandpolder (grotendeels verdwenen door het Schelde-Rijnkanaal, in gebruik sedert 1975, en bedreigd door de Havenweg, waarvan de aanleg startte op 5 april 1991); verder ten noordoosten de Kabeljauwpolder, een uniek overgangsgebied tussen polder en Kempen (zie de uitlopers van een heuvelachtig heidegebied in het oosten; onder meer de zandduinen "Grote en Kleine Stoppelbergen", gelegen in het noordoosten). Westdeel ingenomen door de haven; nabij de Zandvlietsluis (zie Haven) stenen beeld "De Boodschapper" van 1955 door O. Zadkine. Ten noordwesten, langs de rechteroever van de Schelde, het beschermde natuurgebied "Groot Buitenschoor", één van de weinig overblijvende schorregebieden in ons land. De grens met Nederland wordt gemarkeerd door genummerde gietijzeren grenspalen met jaartal 1843 (beschrijving zie Antwerpsebaan).

Zandvliet behoort voor een groot deel tot de -economisch arme- Zandstreek en heeft bijgevolg een uitgebreide arbeidersbevolking, die zich oorspronkelijk vestigde langs de wegen die het dorp verbond met de heide in de richting van Putte en de daarop aansluitende dwarsstraten. Op deze heide, vroeger waardeloze stuifzandbodem, vestigden zich eertijds immers, wegens bevolkingsaangroei, de economisch minstbedeelden (landarbeiders, garnaalleurders en bezemmakers), vaak op gemeentegronden. Thans bestaat deze arbeidersbevolking vooral uit arbeiders voor de haven en de aanverwante industrie.

Op architecturaal gebied wordt de regio bijgevolg gekenmerkt door een heterogene, kleinschalige bebouwing, vaak woonstalhuisjes, uit tweede helft 19de-eerste kwart 20ste eeuw, hier en daar verbroken door overwegend kleinschalige nieuwe bouw of "vernieuwbouw": bakstenen breedhuisjes van twee à drie traveeën en één bouwlaag onder zadeldak (onder meer Heidestraat, Kalmhoutsebaan 2 van rond 1905). De latere woningen (tweede kwart 20ste eeuw) hebben meestal een iets rijkere versiering door het gebruik van kleurige tegelpaneeltjes (bloem- of vogelmotieven) boven de steekbogige muuropeningen (Putsebaan 14, 162, 220) en zijn soms voorzien van een haakse stalling links of rechts. Voorbeelden van de veelvuldig bewaarde, doch min of meer aangepaste 19de-eeuwse woonstalhuisjes: onder meer Begijnhoeve 17, Hulkstraat 4 (rond 1850), beide bepleisterd en beschilderd; IJzerenwegstraat 16 met behouden waterput met houten wip (achtergevel).

Het dorpscentrum bestaat uit een rechthoekig, met linden beplant plein (Botermarkt) met ten westen de Sint-Geertruikerk; afzomende lintbebouwing met een aantal burgerhuizen van twee bouwlagen, vooral uit eerste kwart 20ste eeuw. Tegen de grens met Berendrecht: concentraties van recente eengezinswoningen en een sociale woonwijk van 1969 aan de Ruytermansweg. Het heidegebied in het oosten van de gemeente wordt gekenmerkt door talrijke weekendhuisjes.