Wijk gelegen in het noordwesten van Ekeren (tussen Kaartse Beek , Kapelsesteenweg, Veltwijcklaan en de spoorweg Antwerpen-Roosendaal) en het oosten van Brasschaat.

Ontstaan van de wijk

In de gebieden "de Bist" en "Kaarderheide", eertijds schaars bebouwd, werden in het laatste kwart van de negentiende eeuw gronden aangekocht door de verzekeringsmaatschappij Antverpia, dit onder impuls van de beheerder Antoon Van den Weyngaert, tevens stichter van de Bank van Sint-Mariaburg. Met het oog op een beter rendement werden de gronden verkaveld en zo ontstond in de loop van 25 jaar een volledig nieuwe woonkern. De woningen werden gegroepeerd per sociale stand: villa's/landhuizen, burgerhuizen en arbeiderswoningen. In 1896 werd het eerste kerkje opgericht (niet bewaard), op een plein aan de huidige Kapelstraat. In 1897 werd de eerste dopeling ingeschreven en dit wordt gezien als het geboortejaar van de wijk die sinds 1898 Sint-Mariaburg wordt genoemd. In dat jaar kwam er ook een bewaarschool achter de kapel. De wijk bestond toen uit een plein en twee straten, toegankelijk via de ouden wegen Bist en de Geesten. In 1900 werd Sint-Mariaburg een onafhankelijke parochie, waarbij een deel van de parochie Donk werd ingepalmd, met name de gronden van het "Hof de Bist". Nog in dat jaar werd een groot zwemdok gebouwd (zijde Brasschaat) en kort nadien verscheidene horecazaken, waardoor Sint-Mariaburg aan het begin van de 20ste eeuw een recreatieoord voor de Antwerpenaar werd. In 1899 werd het domein Galgehoef (zijde Brasschaat) bij aangekocht, waardoor de oppervlakte van de wijk verdubbelde en in 1901 werd hieraan het domein Schepersvelden toegevoegd. Na elke aankoop werd telkens vrij snel begonnen met de aanleg van straten en met verkaveling. Tegen 1910 waren de nieuwe gronden grotendeels aangelegd, met straten in een dambordpatroon rond het centrale, rechthoekige Van De Weyngaertplein. Hierop werd in 1910-1911 de nieuwe parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand (relict) gebouwd. Rondom de kerk kwamen veelal beboomde straten met een lintbebouwing van bakstenen burgerhuizen met voortuintjes en lijstgevels van twee bouwlagen onder zadeldaken. Op straathoeken werden door Van den Weyngaert systematisch commerciële panden voorzien, zoals horeca-zaken en winkels. Hierdoor werd voorzien in de behoeften van de nieuwe wijk en werd bovendien het stratenplan gearticuleerd. Dit is nog te zien onder meer op de kruispunten van de Willy Staeslei (nummers 1, 22, 25, 59 en 61) en de Kapelstraat. De panden zijn opgebouwd als eenvoudige burgerhuizen, met een (pseudo)mansardedak, een als winkelpui opengemaakt gelijkvloers en een toegangsdeur op de afgeschuinde hoek. Door hun gelijkvormigheid zijn de panden zichtbepalend voor de wijk en een verwijzing naar de expansieve bouwpolitiek van Van de Weyngaert.

In 1910-1910 werden aan zijde Brasschaat het nieuwe hoofdbureel van Antverpia en de wijk Rustoord (inclusief kerk, winkels, pastorij, horeca en woningen) gebouwd.

Van den Weyngaert liet het merendeel van de bouwprojecten ontwerpen door de Antwerpse landmeter Floris Verbraeken. Deze hanteerde meestal een eclectische stijl, aangepast aan de smaak van de opdrachtgever. Hij ontwierp de kerken op het Van de Weyngaertplein en in wijk Rustoord alsook drie kastelen (1899-1909). Van deze laatste rest enkel nog het kasteel De Galg (zijde Brasschaat), met verbouwd interieur. In 1912 stopte Verbraeken ermee en werd als huisarchitect van Antverpia opgevolgd door Louis De Decker. Andere architecten die bouwden in Sint-Mariaburg waren onder meer John Voet en John Van Beurden.

Landhuizen aan zijde Ekeren

De grote hoeveelheid villa's of landhuizen werd in een korte periode omstreeks 1900 gebouwd, vooral maar niet uitsluitend in opdracht van Van den Weyngaert.

Verspreiding: Op de laatste arm van de Willy Staeslei (toenmalige Marialei), nabij de toegangsweg Kapelsesteenweg, is nog een reeks villa’s bewaard die gebouwd werden kort na de opening van de straat in 1898. Enkele villa’s zijn naar ontwerp van Floris Verbraeken. De meesten zijn in een gelijkaardige cottagestijl. Sommige villa’s zijn zelfs quasi-identiek, zoals deze op nummers 89, 92 en 96A. De meest opvallende concentratie van villa’s is te zien in de straat Bist, veelal uit circa 1900, in grote omhaagde tuinen, tussen Hof de Bist en beide stations Ekeren en Sint-Mariaburg. Ook in de Statiestraat en de Onze-Lieve-Vrouwstraat, iets verder maar toch nog dicht bij het groene domein van de Bist en bij beide stations, verschenen verscheidene villa’s. In twee zijstraten van Bist verschenen alleenstaande landhuizen in cottagestijl: in de Antverpiastraat circa 1905 en in de Fortuinstraat circa 1910. Verder nog villa’s te midden van burgerhuizen te Leopoldlei, Leo Vermandellei, Marcel De Backerstraat (gelegen ten oosten van domein "Hof de Bist"), Schriek en Van De Weyngaertlei.

De villa’s waren vooral bestemd als buitenverblijf van de Antwerpse burgerij en werden vaak verhuurd. De meeste villa’s hadden een stedelijke opbouw en decoraties in verschillende neostijlen. Het waren diephuizen met (quasi)blinde zijgevels en een strakke opeenvolging van salon, eet- en tuinkamer. Ze werden dan ook opgericht door Antwerpse architecten en voor Antwerpse bewoners. Toch zijn er ook typische kenmerken van buitenverblijfarchitectuur, zoals onder meer portico's, veranda's en licht, ingewerkt meubilair. In wezen eenvoudig en identiek van opbouw, kwam door variaties in oriëntatie, daktype, torens, erkers, windborden en bordessen toch een aangenaam ogend geheel tot stand, aldus A.-M. Havermans. De meest voorkomende types van landhuizen:

1) Toren als dominant element: onder meer de realisaties van Floris Verbraeken, huisarchitect van Antverpia. Hiertoe behoren de vroegste, meer bescheiden villa's met toren (kap of vakwerkbekroning) vanaf 1897, zoals te Antverpiastraat 1, 2, 3 en 6. Maar ook latere realisaties zoals te Leopoldlei 76 (1910), Marcel De Backerstraat 17, Schriek 332 en Willy Staeslei 98.

2) Puntgevel met houtwerk als dominant element: zoals te Bist 89-91, Fortuinstraat 22 en 37, Leopoldlei 82, Maria-Theresialei 70 en Onze-Lieve-Vrouwstraat 3.

3) Houten portiek/veranda als dominant element: zoals te Bist 45 en 66, De Notenschelp 41, Fortuinstraat 15-17 en Van de Weyngaertlei 52.

4) Combinatie van voorgaande: zoals te Bist 54, Fortuinstraat 18 en 24, Kloosterstraat 125, Kapelsesteenweg 469, Leo Vermandellei 19, Onze-Lieve-Vrouwstraat 31-33 en Willy Staeslei 90.

Interieurs: Het bewust nagestreefde luchtige karakter van recreatie-architectuur komt tot uiting in uitvoerig gedecoreerde veranda's, opengewerkte houten trappenhuizen (Geestenspoor 30, Bist 66, Leopoldlei 76), ingewerkte kasten in kelderkeukens en leefruimte (Geestenspoor 30) en zo meer. In een aantal gevallen wordt het interieur aangekleed met stedelijke luxe zoals plafondschilderingen, uitvoerig gedecoreerd binnenschrijnwerk, tapijttegelvloeren, decoratieve schouwmantels en parketvloeren (Bist 66, Leopoldlei 76).

Na 1918

In 1922-1923 werd een velodroom opgericht aan zijde Brasschaat (niet bewaard). In 1930-1931 werd een reeks huizen in Hollandse stijl met karakteristieke dakvorm opgericht door aannemer Willem Sebastiaan Van der Sterre (1884-1961).

Wijk gelegen in het noordwesten van Ekeren, tussen Kaartse Beek (ten noorden), Kapelsesteenweg (ten oosten), Veltwijcklaan (ten zuiden) en de spoorweg Antwerpen-Roosendaal (ten westen). In de gebieden "de Bist" en "Kaarderheide", eertijds schaars bebouwd, werden in het laatste kwart van de negentiende eeuw gronden aangekocht door de verzekeringsmaatschappij Antverpia, dit onder impuls van de beheerder A. Van den Weyngaert, tevens stichter van de Bank van Sint-Mariaburg. Met het oog op een beter rendement werden de gronden verkaveld; zo ontstond in de loop van 25 jaar een volledig nieuwe woonkern aan weerszijden van de Kapelsesteenweg, die in 1898 Sinr-Mariaburg werd genoemd. Om de stadsmensen aan te lokken, liet Van de Weyngaert hotels, een rusthuis en burelen oprichten, zodat het circa 1900 een recreatieoord werd voor de Antwerpenaar. De bebouwing begon circa 1899 en vóór 1910 werd de wijk nagenoeg volgebouwd; de woningen werden gegroepeerd per sociale stand: villa's, burgerhuizen en arbeiderswoningen. De parochie kwam tot stand bij Koninklijk Besluit van 30 maart 1900, waarbij een deel van de parochie Donk werd ingepalmd, met name de gronden van het "Hof de Bist".

Grotendeels met een stratenplan volgens dambordpatroon met centraal rechthoekig plein waarop de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand (zie Van De Weyngaertplein). Rondom de kerk veelal beboomde straten met een lintbebouwing van bakstenen burgerhuizen met voortuintjes. Lijstgevels van twee bouwlagen onder zadeldaken, van circa 1900-1910. Gebruik van gekleurde baksteen of gecementeerde banden, gekleurde ontlastingsbogen en meestal steekbogige muuropeningen.

Antverpiastraat met bescheiden alleenstaande landhuizen in cottagestijl van circa 1905.

Bist met merkwaardige grote landhuizen van circa 1900. Het inmiddels gesloopte nummer 80 met neoclassicistische inslag.

Fortuinstraat eveneens met alleenstaande landhuizen in cottagestijl, waaronder nummers 15-17 als tweegezinswoning met houten erkers en deuren in houten portieken. De recent door nieuwe bouw vervangen nummer 10 was een fraai landhuis met twee haakse vleugels van twee bouwlagen, puntgevels onder overkragende zadeldaken met uitgewerkte windborden, en imitatie-houtbouw door overkragende houten balkons en pseudo-vakwerk. Nummers 20 en 22 met bouwaanvragen van 1912.

Leopoldlei 45 "Villa Jacques" met kleurrijke tegelpanelen in de boogvelden, waarvoor mogelijke bouwaanvraag (zie lichte varianten) van 1912 naar ontwerp van L. De Decker; nummers 66-68 met rechthoekige houten balkons onder houten luifels, waarvoor bouwaanvraag van 1913.

Leo Vermandellei 21 "Les Paquerettes", gedateerd 1911 (zie boogveld); bouwaanvraag van 1910 naar ontwerp van F. Verbraeken; houten veranda onder balkon met gietijzeren leuning, driezijdige erker onder rechthoekig balkon en puntgevel met windborden en bakstenen rond arkeltorentje onder spits.

Marcel De Backerstraat, gelegen ten oosten van domein "Hof de Bist" met enkele grote landhuizen in cottagestijl, uit het eerste kwart van de 20ste eeuw; nummer 5 "Eureka", licht L-vormig landhuis van twee bouwlagen onder schild- en afgewolfde daken, gecementeerde tweede bouwlaag, beluikte rechthoekige vensters en overluifelde deur; nummer 9 landhuis van twee bouwlagen onder rieten zadeldaken, puntgevel met pseudo-vakwerk; nummer 8 eveneens met pseudo-vakwerk in puntgevels en onder daklijst.

Schriek 332 "Villa Jacques", bestaande uit L-vormig gebouw van twee bouwlagen onder afgewolfde mansardedaken, met ronde toren onder kegeldak, pseudo-vakwerk in topgevels, enkele boogfriezen, overluifelde deur met bordestrap.

Van De Weyngaertlei 52 "Villa Christine", waarvoor bouwaanvraag van 1912 naar ontwerp van L. De Decker; kleurige bakstenen gevel met tegelpanelen in de boogvelden, rechthoekige houten veranda; windwijzer met jaartal 1912 voorzien op bouwaanvraag.

Willy Staeslei met enkele landhuizen in cottagestijl van circa 1900; enkele villa's naar verluidt naar ontwerp van F. Verbraeken.

Voornamelijk rond domein "Hof de Bist" en ten westen (tegen de spoorweg) recente villa's uit het tweede en derde kwart van de 20ste eeuw. Een klein aantal hoeven bleef bewaard in Schriek, waar zich eveneens de voormalige gemeentelijke jongensschool (nummer 358, heden ingenomen door de wijkafdeling van de Stedelijke Muziekacademie) bevindt: bakstenen schoolvleugel van één bouwlaag onder zadeldak, van 1923, gemarkeerd door zijtrapgevel en rechthoekige of getoogde muuropeningen; in 1928 aan noordwestzijde uitgebreid met twee klassen en een kolenhok naar ontwerp van F. Sel.