Van 1292 tot 1342 Suerbroeck; vanaf 1345 Zuetendael. Gemeente op het Kempisch Laagplateau, ten zuidwesten ingesneden door de Zutendaalbeek; aan het Albertkanaal. Droge grindrijke zandgronden, vochtige lemige zandgronden in de vallei.
Eertijds deel der heerlijkheid Genk, onderworpen aan de schepenbank van Genk. In 1304 schenking van het patronaatsrecht door Arnold V aan de abdij van Averbode; tiendrecht verdeeld tussen abt en pastoor.
Oudste nederzettingen bij de beekbronnen: Papendaal ten noordwesten, Zutendaal in het centrum, Gerbroek ten zuiden, Stalken en Roelen ten zuidoosten. Latere vestigingen op het plateau: Wiemesmeer ten noorden, Gewaai en Besmer ten oosten.
Volgens de legende van Onze-Lieve-Vrouw van Zutendaal bevond de eerste kerk zich niet op de huidige plaats maar op het kruispunt der wegen Gerbroek - Mandel en Pastorij - Stalken (reeds parochie circa 1000), centraal tussen de verschillende wijken, nabij het broek (Gerbroek, vandaar "Zuerbroeck"), ten zuidoosten van het huidige centrum. Huidige kerk (na 1304) door de norbertijnen opgericht op de Daal, waar zich ook het dorp ontwikkelde op het kruispunt Daal - Sprinkele en Genk - Lanaken (oude kruispunt nabij huidige pastorie).
Ten zuidoosten van het kruispunt, eertijds driehoekig dorpsplein, thans rechthoekige parkeerruimte met ten noordoosten de kerk en ten westen de pastorie, vrijwel de enige overblijfselen van de vroegere dorpskern, sterk contrasterend met de grootschalige woonblokken op het kruispunt. Van de gehuchten bleef Stalken met zijn kleine concentratie van hoeven en zijn schans het best zijn agrarisch karakter bewaren, de overige gehuchten, gescheiden door talrijke bossen, heide en vennen, groeiden na de Eerste Wereldoorlog uit tot nieuwe wooncentra met tewerkstelling in het industriegebied van Genk. Daarbuiten ook een aantal kleine, plaatselijke industrieën: de FN-Zutendaal sinds 1938 opgericht ten noorden der gemeente, middenin de bossen; kiezel- en zandontginning te Daal en Papendaal, en een houtzagerij (talrijke dennenbossen aanwezig).
De oorspronkelijke langgestrekte Kempische vakwerkhoeve is volledig uit het landschap verdwenen, wel echter versteende exemplaren van baksteen en cementblokken
REMANS A., Uit het verleden van Zutendaal (Limburg, 46, 1967, pagina 23-45).
Studentenbond "De Heikleuters", Zutendaal. Genk. s.d.
Bron: SCHLUSMANS F. met medewerking van GYSELINCK J., LINTERS A., WISSELS R., BUYLE M. & DE GRAEVE M.-C. 1981: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Hasselt, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 6n2 (He-Z), Brussel - Gent. Auteurs: Schlusmans, Frieda Datum: De tekst wordt ter beschikking gesteld door: Agentschap Onroerend Erfgoed (AOE)
