De oudste vermelding is Gotheim (1235). Gelegen op de noordgrens van Droog-Haspengouw. Het landschap wordt gekenmerkt door het gemengd agrarisch gebruik met fruitteelt, akkers en weilanden. De Herkebeek, die ten noorden van de gemeente samenvloeit met de Herk, doorkruist de gemeente en heeft in het zuiden verschillende bronnen.

Van de Romeinse bewoning getuigen de gevonden grondvesten en scherven. De Romeinse weg Tongeren-Herentals-Antwerpen doorkruiste het grondgebied van de gemeente.

Gotem behoorde tot het persoonlijke domein van de graven van Loon. Na 1366 gaat het over naar de Luikse Bisschoppelijke Tafel. Het was oorspronkelijk geen heerlijkheid, maar op het grondgebied bevond zich een aanzienlijk Loons leen dat bezit was van de ridders van Gothem, die een belangrijke rol speelden aan het Loonse hof; zij bezaten er ook belangrijke allodiale goederen; tot hun bezit behoorden een slot, een molen, een laathof, het zogenaamde laathof van Gothem, en het patronaatsrecht over de kerk. De oudst gekende telg van het geslacht is ridder Willem van Gothem (1207); in 1207 was hij getuige bij de vrede die Lodewijk II, graaf van Loon, sloot met Hendrik, hertog van Brabant; in 1213 streed hij onder zijn bevel in de slag van Steps te Montenaken.

Circa 1364 wordt het goed verdeeld: Willem van Gothem erft onder meer de molen en het patronaatsrecht over de kerk; zijn deel komt vervolgens in handen van de families de Walhoven (1423), de Harff (16de eeuw - eerste helft 17de eeuw), van Baeren (midden 17de eeuw), U. Cluts, Meyers (1683).

Gerard Printe van Gothem erft een allodiaal goed in het centrum van het dorp, met de burcht; zijn deel komt vervolgens in bezit van de families van den Wyngaerde (eerste helft 15de eeuw) en de Horion (1462). In 1619 geeft de prins-bisschop Gotem als heerlijkheid in pand aan Gerard de Horion. Willem de Horion verkoopt zijn goederen in 1660 aan de hogervermelde U. Cluts. Hij blijft in bezit van het kasteel van Gotem, dat hij bewoonde, maar de heerlijke rechten gaan over in andere handen. Door huwelijk komt het kasteel in bezit van J. R. Meyers (eind 17de eeuw - begin 18de eeuw). Het wordt in 1788 verkocht aan J. Roelants. De heerlijke rechten zijn achtereenvolgens in het bezit van de families Cluts (1660), de Scharenberg, van Elderen (1686), van Oyenbrugge de Duras (1686), de Tollet, Meyers (17de - 18de eeuw) en de Thiribu de Ryckel.

Op juridisch gebied ressorteerde Gotem onder de schepenbank van Borgloon-Graethem (buitenbank) en men ging in beroep bij het oppergerecht van Vliermaal.

De gemeente had één en in de 18de eeuw meestal twee jaarlijks verkozen burgemeesters. De parochiekerk van Gotem was toegewijd aan Sint-Niklaas en Sint-Dionysius. Het grondgebied van Gotem maakte oorspronkelijk deel uit van de parochie van Kuttekoven. Reeds vóór 1252 wordt Gotem een afzonderlijke parochie. Het begevingsrecht was in handen van de plaatselijke heer. De kerk bezat het dooprecht. De tienden waren in het bezit van de abdij van Herkenrode.

Gotem was en is een landbouwdorp zonder enige industrie. In 1833 worden vier grote hoeven, een brouwerij en een olieslagmolen als bedrijven van enige betekenis vermeld. De landbouw is thans voornamelijk gericht op de fruitteelt. Meer dan de helft van de actieve bevolking is forens.

Het dorp ontstond op de noordoostelijke valleiwand van de Herkbeek. Het nederzettingspatroon is dat van een klein hoopdorp. De aanleg van de steenweg Sint-Truiden - Tongeren-Maastricht in 1819-1820, die de gemeente van west naar oost doorkruist, gaf aanleiding tot een ingrijpende wijziging in het primitieve wegennet. Aan de steenweg en de nieuwe verbindingswegen ernaar toe ontstaat een beperkte lintbebouwing. De spoorlijn Sint-Truiden - Tongeren, aangelegd in 1878-1879, doorkruiste het noorden van de gemeente; in 1970-71 werden de sporen opgebroken, doch een spoorwegbrug bleef bewaard. De Gotemstraat is de kern van het dorp, waaraan zich de kerk, de pastorie en het gemeentehuis annex school bevinden. De belangrijke, gesloten hoeven, zoals aangeduid op de Ferrariskaart (1771-77), bleven slechts fragmentarisch of volledig verbouwd bewaard, onder meer Groenendaalstraat nummer 8, met kern uit de 17de eeuw (S-vormige ankers en jaarankers 66) en Helstraat nummer 4, met resten van vakwerk in de schuur.

Oppervlakte: 215 hectaren. Aantal inwoners: 280.