Landelijk woondorp aan de Boven-Schelde in Zandig Vlaanderen met een oppervlakte van 381 ha en 1.119 inwoners (1981). Het landschap kan in drie delen worden onderscheiden: in het westen de vlakke en vochtige alluviale Scheldevallei (8-9 m) met wetland en beekdepressies; in het oosten het grootste en hoger (20-25 m) gedeelte van de gemeente met matig golvend reliëf aansluitend bij het heuvelland tussen Schelde en Dender; het steile overgangsgebied tussen beide biedt panoramische gezichten op de Schelde. In het zuiden vormt de Molenbeek de gemeentegrens met Vurste. In 1759 werden parallel aan elkaar vanaf de Schelde nabij Vurste de Oude Vaart (verdwenen) en de Melsenbeek gegraven als afvoergrachten voor overtollig water in de Scheldemeersen. Vanaf Schelderode vormden beide grachten één kanaal, die als Melsenbeek in de Schelde uitvloeit te Merelbeke. Van de vroeger talrijker bossen blijft nog circa 53 ha over, voornamelijk grenzend aan Schelderode.

Uit geschriften blijkt dat Melsen reeds bestond in 818. De heerlijkheid Melsen, ook heerlijkheid Ter Gracht genaamd, was een leen van het Land van Rode in de kasselrij van het Land van Aalst. De oudste gekende heren van Melsen droegen de naam Van der Gracht. Zij bezaten te Melsen een heerlijk kasteel dat reeds eind 16de eeuw in puin was. De familie Goubau kocht in 1650 de heerlijkheid Melsen en hielden die in hun bezit tot het eind van het ancien régime. In Melsen lagen nog verscheidene andere heerlijkheden ingesloten: de heerlijkheid Van Coudenhove was daarvan de grootste en voornaamste.

De gemeente wordt doorsneden door de Gaversesteenweg die parallel verloopt met de Scheldevallei. Geconcentreerde bebouwing aan de steenweg voornamelijk ter hoogte van de dorpskern in de buurt van de Melsenstraat die leidt naar de afzijdig, aan de rand van de Scheldevallei ingeplante dorpskerk. Oudste vermelding van de kerk in 1117 waarbij de bisschop van Kamerijk het patronaatschap schonk aan de abdij van Ename. Nabij de kerk aan de rand van het dorpscentrum bleef het park bewaard van een zomerverblijf dat in 1842 werd gebouwd door de Gentenaar J. Verhaeghe (kasteel zelf na 1945 verbouwd tot villa). Wijziging van de gemeentegrenzen in 1823 door ruil met Schelderode: Melsen verwierf gronden van Schelderode tussen de Schelde en de Gaversesteenweg in ruil voor de wijk Klein Melsen.