Sint-Anna-Pede is een landelijk gehucht van de deelgemeente Itterbeek (behoort tot de fusiegemeente Dilbeek). Het gehucht ligt ten zuidwesten van de dorpskern van Itterbeek en neemt het grootste deel van het grondoppervlak van de gemeente in. Sint-Anna-Pede is in tegenstelling tot de dorpskern van Itterbeek zeer landelijk gebleven. Het dorp van Sint-Anna-Pede is gelegen in de vallei bij de Pedebeek en strekt zich uit over beide oevers van de Pede.

Historiek

Sint-Anna-Pede is steeds met Itterbeek verbonden geweest en nooit een opzichzelfstaande gemeente geweest. Toch zal Pede zich in eerste instantie zelfstandig ontwikkelen in de 12de en 13de eeuw, als één van de negen dochterkerkjes van Leeuw. In de eerste helft van de 12de eeuw duikt volgens Wauters de eerste vermelding op van Pede.

Het dorp is voornamelijk bekend dankzij Pieter Bruegel de Oude (circa 1525-1569) die in de streek inspiratie kwam zoeken en bekend staat als symbool voor het Pajottenland en de Pedevallei (ook wel Bruegelvallei genoemd). Verschillende elementen en benamingen verwijzen naar de relatie met Bruegel onder andere het rusthuis Bruegeldalin Itterbeek en het Bruegelmuseum uit 2004 (langs een 9 kilometer lange wandelroute staan er 12 grote kleurenreproducties van schilderijen van Pieter Bruegel de Oude met landschappen uit de streek). Toch werd de identificatie van "De parabel van de blinden" in Sint-Anna-Pede pas in 1969 gepubliceerd in "Onze Bruegel" (Mercatorfonds).

De Sint-Annaparochie behoorde net zoals de Sint-Pietersparochie van Itterbeek tot één van de negen dochterkerkjes van Leeuw. De patroonheilige Sint-Anna duikt bij ons pas op rond het midden van de 13de eeuw en vooral in de 14de eeuw. Ook de inplanting van de kerk wijst op een later ontstaan. Toch werd er in 1259 gesproken van een nieuwe kapel. Volgens Verbesselt is het mogelijk dat er rond 1259 een patroonswissel heeft plaatsgevonden en dat Onze-Lieve-Vrouw de eerste patrones was van Pede. In de 14de-15de eeuw was er te Pede immers sprake van drie kapelanijen, één van Onze-Lieve-Vrouw en twee van Sint-Anna.

Ruimtelijke structuur

Van het centrum van Sint-Anna-Pede hebben we een beeld dankzij een figuratieve afbeelding uit het kaartenboek van de abdij van Ter Kameren van 1716. De abdij van Ter Kameren bezat in 1716 nog een groot aantal gronden in Pede. Afgebeeld op de kaart staat de kerk van Pede omgeven door bomen, enkele omliggende hoevetjes en ten zuidwesten van de kerk een groot landhuis. Op de Ferrariskaart (circa 1770-1778) is te zien dat de bebouwing zich voornamelijk concentreerde langs de Pedebeek (de huidige Roomstraat en Rollestraat) van aan de grens met Sint-Gertrudis-Pede tot aan het gehucht Koeivijver (deels op grondgebied van Dilbeek). De kerk is er omgeven door een kerkhof en boomgaard. Verbesselt merkte ook op dat de woonkern van Sint-Anna-Pede langgestrekt was en zich concentreerde langs de beekvallei met het accent op de kern en dat er in de landbouwarealen bijna geen bebouwing was.

Het centrum van Sint-Anna-Pede kenmerkt zich door een grote dries (pleingehucht met agrarische functie). Het grote plein werd omsloten door hoeves. Dit plein zou zich mogelijks langs beide zijden van de Pede uitgestrekt hebben, waarbij de Pede als drinkplaats voor het vee gebruikt werd. Op 19de-eeuwse kaarten zal dit plein als boomgaard aangeduid worden. De afbakening van het 19de-eeuwse plein is nog steeds zichtbaar in het straatbeeld. Heden is het perceel met de kerk dat afgezet is met bomen beeldbepalend. De rest van het plein plein wordt vandaag gebruikt als weiland en boomgaard. De oostelijke uitloper van het plein is verkaveld en er zijn nieuwe villa’s gebouwd.

Ten oosten van de oorspronkelijke dries op de grens met Dilbeek aan het begin van de Keperenbergstraat begint het gehucht Koeivijver. Dit was een oorspronkelijk pleingehucht waarschijnlijk als uitloper van de dries van Sint-Anna-Pede. Op de Ferrariskaart is al een kleine bewoningsconcentratie zichtbaar op een kruispunt van wegen.

Ondanks dat Sint-Anna-Pede een grotere oppervlakte beslaat dan Itterbeek zal Itterbeek door de nabijheid van belangrijke verkeerswegen meer belang hebben gehad. Toch kende Sint-Anna-Pede een belangrijker wegennet dan Itterbeek. Sint-Anna-Pede is met Itterbeek verbonden via de Keperenbergstraat, die ook deels door Dilbeek loopt. Verder heeft Sint-Anna-Pede zijn eigen wegennet onafhankelijk van Itterbeek. Men heeft de Rollestraat (de voormalige Pedeweg) die verder loopt in de Roomstraat, deze baan volgt de loop van de Pede. Een tweede belangrijke weg is de Herdebeekstraat (voormalige Halleweg) die Sint-Anna-Pede van noord naar zuid doorkruist. Deze weg is de oude weg tussen Halle en Asse. Het centrum van Pede is gelegen aan de kruising van deze twee oude wegen. Verder is er nog de oude Sint-Annastraat die een verbinding vormde met Brussel en Asse.

Sint-Anna-Pede kende een aantal grote hoven. In het westen had men het Biesbeekhof en het Hof te Rome (gelegen op het grondgebied van Vlezenbeek). In het centrum had men het landhuis aan de Herdebeekstraat en het hof van het voormalige Sint-Annakasteel. Beide hoven zijn volgens Verbesselt eventuele overblijfselen van oude feodale mottes. In het centrum van Pede heeft men nog een aantal bewaarde constructies in vakwerkbouw. Zo heeft men een duiventil in de Sint-Anna-Straat, een boerenwoning in de Poverstraat en de herberg In de Ster tegenover de kerk. Trefois haalt in zijn "De ontwikkelingsgeschiedenis van onze landelijke architectuur" (1950) en "Van vakwerk tot baksteenbouw" (1979) ook een fragment aan van vakwerkbouw in Sint-Anna-Pede met een voor de 18de eeuw kenmerkend kruiskozijn (nu verdwenen?).

Ook in "Les anciennes constructions rurales et les petites constructions des béguinages en Belgique" van 1917 staan een aantal voorbeelden van de historische bebouwing van Sint-Anna-Pede, onder andere een aantal schetsen van de herberg In de Ster en van de hoeve ertegenover gelegen (nu afgebroken), van een onbekende hoeve uit vakwerkbouw en van het nu verdwenen zogenaamde Spaans huis in de Rollestraat (met informatie over de rieten dakbedekking). In 1917 schreef men dat het dorp haar "rustige en middeleeuws karakter" behouden heeft.