De Scheldekaaien bestaan van zuid naar noord uit: d'Herbouvillekaai, Ledeganckkaai, De Gerlache-, Cockerill-, Sint-Michiels-, Plantin-, Ernest Van Dijck-, Jordaens-, Ortelius-, Van Meteren-, Taverenier- en Rijnkaai.

Zuidelijke helft tot aan de Plantinkaai.

Historiek

Tot eind 18de eeuw waren de Schelde-oevers versterkt met vestingsmuren en -torens, afgebroken tussen 1797 en 1804; kort daarop liet Napoleon de verhoging van de grond beginnen, voortgezet onder het Hollands bewind. Aanvankelijk was het niet meer dan een aarden dam gestut door rijen palen; in 1819 werden stenen aanlegplaatsen gebouwd, in 1837 vervolledigd met blauwstenen kaaimuren. De kaaien ten zuiden van de Arsenaalstraat werden pas aangelegd na de ontsluiting van het Zuid in de jaren circa 1880.

Circa 1870 stelde men vast dat de Schelde onrustwekkend verzandde: de onregelmatige breedte van de stroom werd hiervoor verantwoordelijk gesteld. Een gelijkmatige breedte van 350 m voor de stad werd noodzakelijk geacht; deze kon slechts bekomen worden door de uitsprong aan de Werf (ter hoogte van het Steen) weg te nemen. Door verbredings- en verdiepingswerken zou bij lage tij een diepte van 8 m worden bereikt zodat "grote" zeeschepen aan de Antwerpse rede zouden kunnen aanleggen. In 1877 werden de werken aangevat; op 26 juli 1885 werden de nieuwe Scheldekaaien officieel ingehuldigd.

De werken bestonden uit:

1. het bouwen van een kaaimuur van ca. 3.500 m langsheen de rechteroever van de Schelde, nl. van Kattendijksluis tot Zuid, met een insteek voor vlotbrug tussen Steen en Suikerrui;

2. het maken van een verbindingsdijk van 650 m te beginnen aan het zuideinde van de nieuwe kaaimuur;

3. het graven van dokken (Zuiderdokken);

4. de aanvullingswerken achter de nieuwe kaaimuur en van de vier oude vlieten;

5. de nodige baggerwerken om de stroom voldoende breed en diep te houden; het zand van de baggerwerken werd gebruikt voor de grondaanvullingen achter de kaaimuur;

6. het afbreken en opruimen van alle uitspringende muren of aanlegplaatsen.

Hierdoor verdwenen al de huizen aan de Werf en in de daarachter liggende straten en het huizenfront op de kaaien werd achteruit gebracht. De kaaien zelf kregen een breedte van 100 m.

Onroerend erfgoed

Langsheen de Schelde bevindt zich over gans de lengte een hardstenen kaaimuur, voorzien van gietijzeren met cement opgevulde meerpalen. Aan het Steen ontbreken deze maar werd een insteek in de kaaimuur voorzien voor een vlotbrug. Meer landinwaarts bevinden zich voorzieningen voor laden en lossen.

Het typische beeld van de Scheldekaaien wordt echter gevormd door de metalen loodsen voor het stockeren van goederen: het zijn open constructies op met klinknagelverbindingen verstevigde liggers, aan de voet omgeven door twee kwartbolvormige gietijzeren stootblokken. Aanleunende zadeldaken met golfplaten, waaronder aan de landzijde fronton met ingesneden gestileerde plantmotieven; bekroond door Mercurius-attributen, stuurwiel en anker; op aanleuningspunten der zadeldaken schild der stad Antwerpen. Polonceau-spant. Voorbij de Scheldestraat: onversierde voorzijde van de hangars.

Bewaard sashuisje ter hoogte van het voormalige Sasdok (tussen IJzerenpoort- en Visserskaai).

Tussen de afdaken en de straatweg bevinden zich nog vier goederensporen met talloze wissels, en een ongeveer 1 m hoge muur als beveiliging tegen overstroming (gebouwd in 1978).

Het havengebied wordt van de openbare weg gescheiden door ijzeren hekken op natuurstenen voetstuk, en een rij lindebomen tot aan de Timmerwerfstraat. De straatweg is 20 m breed.

De bebouwing van de kaaien is, ofschoon vrij recent, enorm verkrot. Lijstgevels van vier à vijf bouwlagen uit laatste kwart 19de en eerste kwart 20ste eeuw, vooral bewaard ter hoogte van Plantin- en Sint-Michielskaai; appartementsblokken uit de jaren 1930 aan Cockerill- en De Gerlachekaai; nieuwe bouw langsheen Tavernier-, Van Meteren- en Cockerillkaai; naar het zuiden toe grote bressen vooral langsheen De Gerlachekaai.

De Scheldekaaien bestaan van zuid naar noord uit: Ledeganckkaai, De Gerlachekaai, Cockerillkaai, Sint-Michielskaai, Plantinkaai, Ernest Van Dijckkaai, Jordaenskaai, Orteliuskaai, Van Meterenkaai, Tavernierkaai en Rijnkaai.

Historiek

Tot eind 18de eeuw waren de Schelde-oevers versterkt met vestingmuren en -torens, afgebroken tussen 1797 en 1804: kort daarop liet Napoleon de verhoging van de grond beginnen, voortgezet onder het Hollands bewind. Aanvankelijk was het niet meer dan een aarden dam gestut door rijen palen; in 1819 werden stenen aanlegplaatsen gebouwd, in 1837 vervolledigd met blauwstenen kaaimuren.

Op voorstel van burgemeester Van Ertborn werden de nieuwe kaaien respectieveljke Orteliuskaai (naar de aardrijkskundige), Jordaenskaai en Van Dijckkaai (naar beide schilders) genoemd; laatst genoemde werd later veranderd in Ernest Van Dijckkaai (operazanger) om verwarring te vermijden met de in 1869 geopende Antoon van Dyckstraat nabij het Stadspark. Stadsarchitect François Verly ontwierp plannen voor een eenvormig gevelfront van magazijnen en woningen, uitgevoerd omstreeks 1818-1850.

Omstreeks 1870 stelde men vast dat de Schelde onrustwekkend verzandde: de onregelmatige breedte van de stroom werd hiervoor verantwoordelijk gesteld. Een gelijkmatige breedte van 350 m voor de stad werd noodzakelijk geacht; deze kon slechts bekomen worden door de uitsprong aan de Werf weg te nemen. Door verbredings- en verdiepingswerken zou bij lage tij een diepte van 8 m worden bereikt, zodat "grote" zeeschepen aan de Antwerpse rede zouden kunnen aanleggen. In 1877 werden de werken aangevat; op 26 juli 1885 werden de nieuwe Scheldekaaien officieel ingehuldigd. De werken bestonden uit:

1. het bouwen van een kaaimuur van circa 3500 m langsheen de rechteroever van de Schelde, namelijk van Kattendijksluis tot Zuid, met insteek voor een vlotbrug, tussen Steen en Suikerrui;

2. het maken van een verbindingsdijk van 650 m te beginnen aan het zuideinde van de nieuwe kaaimuur;

3. het graven van dokken;

4. de aanvullingswerken achter de nieuwe kaaimuur en van de vier oude vlieten (Brouwersvliet, Sint-Pietersvliet, Koolvliet, en Sint-Jansvliet);

5. de nodige baggerwerken om de stroom voldoende breed en diep te houden; het zand van de baggerwerken werd gebruikt voor de grondaanvullingen achter de kaaimuur;

6. het afbreken en opruimen van alle uitspringende muren of aanlegplaatsen.

Hierdoor verdwenen al de huizen aan de Werf en in daarachter liggende straten, zowet 700 in aantal. Het Burchtplein en tal van straten werden totaal van de kaart geveegd (zoals Mattenstraat, Steenstraat, Gevangenisstraat). Van de heden nog bestaande straten als Burchtgracht, Zakstraat, Saucierstraat, Palingbrug, Guldenberg werden ganse gedeelten gesloopt en het tracé verkleind, van de Kaasstraat werd heel de westzijde afgebroken en het huizenfront op de kaaien werd achteruit gebracht.

Onroerend erfgoed

Om het niveauverschil tussen laatst genoemde en de hoger liggende Kuipersstraat, Zilversmidstraat en Kaasstraat op te vangen werd de trap nabij de Willem Ogierplaats gebouwd.

De kaaien zelf kregen een breedte van 100 m. Langsheen de Schelde bevindt zich over gans de lengte een hardstenen kaaimuur, voorzien van gietijzeren met cement opgevulde meerpalen. Aan het Steenplein ontbreken laatstgenoemde, maar werd een insteek in de kaaimuur voorzien voor een vlotbrug.

Meer landinwaarts bevinden zich voorzieningen voor laden en lossen: aan de afdaken nummers 20-2l (Ernest Van Dijckkaai) enkel een goederenspoor: aan de afdaken nummers 22 tot 25 (Jordaenskaai en Orteliuskaai) een watergeul voor de afloop van de hydraulische installaties, en vervolgens sporen voor de hydraulische kranen (waartussen nog een goederenspoor) en aansluittappen voor het leveren van waterkracht.

Ter hoogte van de afdaken nummers 22-23 (Jordaenskaai) bevinden zich (van zuid naar noord) nog:

• kraan nummer 111: een portaalkraan van 2-4 T hefvermogen, geconstrueerd door de "Union Métallurgique", 1907;
• kraan nummer 97: hoogportaalpiramide - 2-4 T hefvermogen, geconstrueerd door de "Societé de la Meuse" uit Luik, 1912, hefvermogen 2000 kg;
• kranen nummer 130 en l32: twee hoogportaalpiramidekranen, geconstrueerd door de "S.A. Liégeoise de Construction de Machines", 1902.
• De kranen nummers 111 en 97 werden op 24 april 1975 van afdak 19 naar hier overgeplaatst.
• Ter hoogte van de afdaken nummers 24-25 bevinden zich nog twee hoogportaalpiramidekranen van 2 T hefvermogen, de nummer 98 ("La Meuse", 1912) en de nummer 139 ("S.A. Liégeoise de Construction de Machines", 1902).

Het typisch beeld van de Scheldekaaien wordt echter gevormd door de metalen loodsen voor het stockeren van goederen.

• De afdaken nummers 20-21 (ter hoogte van de Ernest Van Dijckkaai) werden in december 1884 aanbesteed aan de "Forges de la Biesme"; de werken werden voltooid op 15 juni 1885 en definitief opgeleverd op 30 juli 1886. Zij tellen in totaal negentien overkappingen: open constructies op met klinknagelverbindingen verstevigde liggers, aan de voet omgeven door twee kwartbolvormige gietijzeren stootblokken (waarvan sommige gemerkt met in reliëf gegoten letters in kader: V. Bertaux / Constructeurs / Bruxelles-Midi). Aanleunende, langs de Schelde afgewolfde zadeldaken met golfplaten, waaronder aan landzijde een fronton met ingesneden gestileerde plantmotieven; bekroond door een wapenschild met Mercurius-attributen, stuurwiel en anker: op het aanleuningspunt van de zadeldaken het wapenschild van de stad Antwerpen. IJzeren gebint, met tot zuiltjes verwerkte X-balken als schoren. Door de afdaken werd de Schelde aan het gezicht van de wandelaars onttrokken. In april 1879 reeds werd door volksvertegenwoordiger De Decker in de Kamer de idee geopperd om langs de Schelde terrassen op kolommen te bouwen, naar het voorbeeld van Genua.
• Het Zuiderterras, aan de afdaken 20-21, is bereikbaar via een helling aan het Steenplein (zie aldaar) en een dubbele trap tegenover de Sint-Jansvliet. Op ijzeren liggers (aan de voet omgeven door twee kwartbolvormige gietijzeren stootblokken, bekroond met geprofileerde pseudo-plint) rust een geasfalteerde wandelweg op niveau, afgezet met gietijzeren leuningen en aanleunend tegen de afgewolfde zijde van de afdaken.
• Op het zuidelijk uiteinde van het Zuiderterras stond een paviljoentje op vierkante plattegrond in neoclassicistische stijl, bekroond met attica en houten lantaarn; de vier identieke zijden waren geleed door platte pilasters en rondboogvormige doorbrekingen in geprofileerde omlijsting; een driehoekig fronton als beëindiging; in het interieur: opvallende gietijzeren zuilen (met Korinthisch kapiteel, niet-gecanneleerde schacht, met aan de voet gecanneleerd en versierd gedeelte op basement) waarop met hout en pleisterwerk bezette I-ijzers.
• Eveneens op het Zuiderterras, ter hoogte van de Suikerrui, bronzen Minervabeeld door Mascherini(1958).
• De afdaken nummers 22-23 (in totaal 17 overkappingen ter hoogte van de Jordaenskaai en de Koolkaai) werden op 20 juni 1887 aanbesteed aan de firma Em. Hargot: zij waren een jaar later klaar en werden definitief opgeleverd op 10 oktober 1889. Het zijn afdaken van hetzelfde type als de nummers 20-21: nochtans zijn de stootblokken in de meeste gevallen getekend met in reliëf gegoten letters in ellips: Nicaise & Delcuve / La Louvière / Belgique, met daarnaast enkele waarop: V. Bertaux & Co / Bruxelles op wapperende band, en dezelfde rechthoekige merken als bij afdaken nummers 20-21. De afdaken nummers 22-23 zijn eveneens voorzien van een aanleunend wandelterras (het zogenaamde Noorderterras), toegankelijk langsheen het Steen en trappen tegenover de Guldenberg.
• Op het noordelijke uiteinde van het Noorderterras een paviljoentje op vierkante plattegrond, in neogotische stijl met tentdak (leien) bekroond met belvedère: elke zijde is voorzien van een trapgeveltje en versierd met ronde hoektorentjes en kantelen .
• De afdaken nummers 24-25 (in totaal 20 overkappingen, ter hoogte van de Orteliuskaai en deels doorlopend langsheen de Van Meterenkaai) zijn eveneens van hetzelfde type, doch zonder wandelterras, en dus eveneens zonder afwolving aan de zijde der Schelde. Stootblokken op dezelfde wijze gemerkt als bij de afdaken nummers 22-23.

Tussen de afdaken en de straatweg bevinden zich nog vier goederensporen (waarvan één onder de afdaken doorloopt), met talloze wissels; enkelspoor langsheen het Steenplein.

Het havengebied wordt van de openbare weg gescheiden door een smeedijzeren hekken op natuurstenen voetstuk, op de stootblokken langsheen de toegangen gemerkt met "Aug (?) Van Aerschot"; daarbij nog een bomenhaag tussen de Suikerrui en de Sint-Jansvliet.