Metalen brandverzekeringsplaatjes werden vroeger door brandverzekeraars tegen de gevel gespijkerd wanneer een pand bij hen verzekerd was tegen brandschade. In Vlaanderen gebeurde dat van 1819 tot 1919.

Vuur

In het pre-industriële Europa vormde vuur een ernstige bedreiging. De boeren op het platteland waren erg kwetsbaar voor brand. De houten huizen en schuren met daken in riet of stro gingen zo in de vlammen op. Dat kon door blikseminslag of spontane ontbranding, maar evengoed door onoplettendheid of moedwillige brandstichting. Nog groter was het brandgevaar in de steden. De huizen stonden opeengepakt. Als er al preventie was, was die weinig effectief en blussen lukte ook al niet zo goed bij gebrek aan adequate hulpmiddelen. Er hebben dan ook vaak grote stadsbranden gewoed. Tot overmaat van ramp was er geen enkele formele schadevergoeding voor wie door brand getroffen werd.

Bekend is de Great Fire in 1666 in Londen. Het stadscentrum bewaarde nog steeds het middeleeuwse stratenpatroon met houten huizen in smalle, kronkelige straatjes op een moerassige bodem. Een ideale voedingsbodem voor vuur. Een legendarische brand die 4 dagen woedde, legde de hele stad in de as waarbij meer dan 13.000 woningen in de vlammen opgingen. Een ongeziene ramp; de tijd was rijp voor innovatie.

De uitvinding van het brandverzekeringsplaatje

In 1667 werd ‘The Fire Office’ in de steigers gezet, een brandverzekeringskantoor voor woningen. Eigenaars konden tegen een kleine vergoeding hun eigendom verzekeren tegen brand. De verzekeraar had permanent een team klaar staan om uit te rukken bij brand om zo de schade aan de verzekerde huizen te beperken.

Verzekerde huizen kregen een metalen plaatje tegen de gevel, hoog genoeg tegen diefstal, maar laag genoeg om bij brandalarm goed zichtbaar te zijn. Het brandverzekeringsplaatje gaf aan dat je recht had op interventie door de brandweerbrigade van je verzekeraar.

Privaat of staat

Het bleek een succesproduct en kreeg navolging. Een halve eeuw later waren er in Londen al acht zo’n verzekeraars met een eigen brandweerkorps actief. Maar de concurrentie speelde... Bij brandalarm uitrukkende korpsen weigerden te blussen als ze vaststelden dat het brandend pand niet bij hen verzekerd bleek. De korpsen maakten elkaar het blussen onmogelijk door het doorsnijden van slangen en andere vormen van sabotage. Toch duurde het nog tot 1833 eer die private korpsen samengevoegd werden tot één Londens korps.

Anders dan in Engeland werd toen in Duitsland geëxperimenteerd met overheidsinitiatieven: een door de overheid opgelegde brandverzekering met een door de overheid ingestelde brandweer. Het werd een verhaal met vallen en opstaan.

Uiteindelijk werd in heel West-Europa gekozen voor het beste van de twee werelden: een op basis van vrijwilligheid gesloten private brandverzekering gecombineerd met een door de overheid georganiseerd brandweerkorps.

Het belang van de plaatjes

De brandverzekeringsplaatjes waren dan geen exclusief toegangsticket meer tot bluswerk, maar kregen eerder een publicitair karakter. Toch bleven ze tot in de 20ste eeuw in gebruik. Dat maakt ze tot een merkwaardig fenomeen. Ze waren uiteraard mooie uithangbordjes voor de verzekeraar. Maar er was meer. De verzekerde moest betalen voor het aanbrengen van het plaatje aan de gevel van zijn verzekerd pand. Dat zou hij niet doen als daar voor hem niets tegenover stond. De plaatjes behielden dan ook twee en mogelijk drie signaalfuncties.

Brandstichting was populair als gerichte wraakactie of bij afpersers omdat het gemakkelijk was en grote verwoestingen aanrichtte. Zeker op het platteland, waar woningen geïsoleerd stonden en men niet het risico liep een hele stad af te branden. Het brandverzekeringsplaatje werkte dan ontradend: afbranden heeft geen zin, de eigenaar wordt toch vergoed door de verzekeraar. Maar ook oproerkraaiers in de steden werden er door ontmoedigd.

Brandende panden met een brandverzekeringsplaatje werden met meer enthousiasme geblust. De pompiers wisten dat ze bij flink bluswerk konden rekenen op de gulheid van de verzekeraar. Ze waren daar gevoelig voor, want vaak ging het nog om private initiatieven, zeker op het platteland. Immers, pas vanaf 1935 waren steden en gemeenten in Vlaanderen wettelijk verplicht er een eigen brandweerdienst op na te houden. In stedelijk gebied was de urgentie wel groter: in Antwerpen bijvoorbeeld ging de Stedelijke brandweer al in 1817 van start.

Het feit dat bij sommige verzekeraars de verzekeringnemer kon kiezen tussen een groot of een klein, een luxueus of minder luxueus plaatje kan er op wijzen dat er tevens een statussymboliek mee gemoeid was.

In Vlaanderen

Toen in Vlaanderen de eerste brandverzekeraar voor woningen van wal stak, in 1819, waren er wereldwijd een 100-tal dergelijke verzekeringsbedrijven actief. Logischerwijze waren die te vinden in de grote handelsmetropolen. Daar was de markt en daar was de nodige verzekerings-knowhow voorhanden.

Bij ons was dat niet anders: de eerste maatschappij was de Compagnie d’Assurance d’Anvers Securitas Société Anonyme. Daarop volgden nog een 25-tal Antwerpse en Brusselse maatschappijen. Vestigingen van buitenlandse verzekeraars kwamen hen vervoegen.

Plaatjes van deze verzekeraars zijn nog terug te vinden op Vlaamse gevels. Ze zitten vaak op 19de-eeuwse burgerpanden met bepleisterde en beschilderde gevels. Ze zijn bewaard gebleven doordat ze mee met de gevel werden overschilderd.

Soms treft men op een gevel 2 of zelfs 3 verschillende plaatjes aan. Mogelijk was het bedrag dat voor een woning bij een maatschappij kon verzekerd worden eerder aan de lage kant, waardoor wel eens meerdere verzekeraars gelijktijdig bij de brandverzekering van een pand betrokken waren. Maar het kan ook zijn dat, wanneer een eigenaar overstapte naar een andere verzekeraar, er een nieuw plaatje tegen de gevel bevestigd werd, terwijl het oude gewoon bleef hangen.

De plaatjes

De plaatjes zijn er in alle vormen en formaten, materialen en kleuren, van saai tot fraai. De eerste exemplaren waren in lood, maar dat metaal was onvoldoende hittebestendig. Later werden ze vervaardigd in koper, messing (een koper-zink-legering), tin, zink, plaatstaal, blik (vertind plaatstaal). Vaak zijn ze verguld of geschilderd in opvallende kleuren.

Ze zijn een kwetsbaar stukje erfgoed. Zonder de nodige bescherming roesten ze weg. Ze worden verwijderd bij schilderwerken of ze komen bij verbouwingen in de sloopafval terecht.

Ze zijn ook een gegeerd verzamelobject. Voor zeldzame exemplaren in goede staat wordt veel geld geboden. En dus worden ze ook vervalst.

Tegen Antwerpse gevels

Er zitten momenteel - anno 2022 - meer dan 400 brandverzekeringsplaatjes tegen Antwerpse gevels. In 4 op de 10 gevallen betreft het erfgoedgevels. Verzekeraar Lloyd neemt meer dan de helft van de plaatjes voor zijn rekening. Verder zijn vooral plaatjes terug te vinden van Helvetia, Securitas, l’Escaut en La Belgique. Van acht andere maatschappijen vinden we een enkel plaatje terug.

Een inventaris en voorbeelden van plaatjes zijn te vinden op https://www.johanenchris.be/brandverzekeringsplaatjes.

De staat waarin de plaatjes verkeren is erg wisselend. Soms erg verwaarloosd, soms wegroestend, soms zit er al zo’n dikke laag verf en smeersel op dat je nog amper een plaatje kunt ontwaren. Maar er zijn ook eigenaars die hun plaatje koesteren en verzorgen.

Plaatjes van Antwerpse verzekeraars: hoe herkennen?

Securitas Antverpia

• Compagnie d’Assurance d’Anvers Securitas Société Anonyme
• Antwerpen
• 1819
• Figuur: een zittende vrouw deels naar links gedraaid met het bovenlichaam in vooraanzicht; ze heeft een speer in de rechterhand en met de linkerhand, die rust op een verhoog, steunt ze haar hoofd; op het verhoog staat het wapenschild van Antwerpen en op de zitting “1819”
• Letters: rondom bovenaan “SECURITAS” en rondom onderaan “ANTVERPIA”.
• Er zijn 2 varianten.
• Ovaal, 22,9 cm hoog - 17,8 cm breed
• Figuur en letters in goud op een blanke achtergrond
• Opgerolde rand
• Lood
• Ovaal, 23,8 cm hoog - 18,7 cm breed
• Figuur en letters in reliëf in goud op een zwarte achtergrond
• Opgerolde rand
• Tin of blik

Assurance l’Escaut

• Compagnie d’Assurance de l’Escaut Société Anonyme d’Assurances Maritimes Contre l’Incendie & les Accidents
• Antwerpen
• 1821
• Figuur: de oude riviergod Scaldis ligt in het riet en leunt op een amfora waaruit het Scheldewater stroomt; in zijn rechterarm houdt hij een hoorn des overvloeds.
• Letters: rondom bovenaan “ASSURANCE” en onderaan “L’ESCAUT”
• Er zijn 2 varianten: verguld of geverfd; van de vergulde plaatjes zijn er een groot en een klein formaat. De kleine plaatjes zijn 17,8 cm hoog en 23,5 cm breed
• Ovaal
• Figuur en letters in reliëf in goud op een zwarte achtergrond
• Tin, zink of messing

Cinquième Compagnie d’Assurances Anvers

• Cinquième Compagnie d’Assurances Maritimes et contre Incendie
• Antwerpen
• 1838
• Figuur: een gedeelte van het wapen van de stad Antwerpen: een schild met een burcht met drie geopende, gekanteelde torens, de middelste toren vergezeld rechts van een schuingeplaatste rechterhand en links van een schuingeplaatste linkerhand; boven het schild een markiezenkroon.
• Letters: rondom bovenaan “CINQ^ME COMPAGNIE D’ASSURANCES” en rondom onderaan “Anvers”
• Ovaal
• Figuur en letters in reliëf

Lloyd Belge Anvers

• Le Lloyd Belge Société Anonyme d’Assurances
• Antwerpen
• 1856
• Letters: bovenaan “L^LOYD B^ELGE” en onderaan “ANVERS”
• Rechthoek, 20,3 cm hoog - 28,6 cm breed
• Gouden letters en boord in reliëf op een zwarte achtergrond
• Tin of zink

Minerva

• La Minerva de Belgique Société Anonyme
• Antwerpen
• 1859
• 2 varianten:
• Letters: rondom bovenaan “MINERVA” en onderaan “ANVERS”
• Ruit, 24,8 cm hoog - 41,9 cm breed
• Letters in ovale boord in reliëf
• Lood
• Letters: in het midden “MINERVA”
• Ruit
• Letters in ovale boord in reliëf in goud op een zwarte achtergrond

Plaatjes van Brusselse verzekeraars: hoe herkennen?

Belgische Vereeniging - Union Belge

• l’Union Belge Société Anonyme d’Assurances Contre l’Incendie, les Explosions & le Chômage
• Brussel
• 1824
• Figuur: gevouwen handen met een bundel pijlen
• Letters: rondom bovenaan “VEREENIGING” en rondom onderaan “UNION”
• Ovaal, 23,2 cm hoog - 18,1 cm breed
• Figuur en letters in reliëf in goud op een zwarte achtergrond
• Lood of tin

A.G. Bruxelles

• Compagnie Belge d’Assurances Générales Contre les Risques d’Incendie Société Anonyme
• Brussel
• 1830
• Letters: bovenaan “A.G.” en onderaan “BRUXELLES”
• Rechthoek, 21 cm hoog - 27,9 cm breed
• Gouden letters in reliëf op een zwarte achtergrond
• Tin, blik of zink

Primes Bruxelles

• Compagnie de Bruxelles Société Anonyme pour l’Assurance à Primes contre l’Incendie, la Foudre et les Explosions
• Brussel
• 1821
• Figuur: ontleend aan het wapen van Brussel: de heilige Michaël die de duivel verslaat.
• Letters: rondom bovenaan “PRIMES” en rondom onderaan “BRUXELLES”
• Tonvormig, 28,3 cm hoog - 22,9 cm breed
• Gouden figuur en letters in reliëf op een zwarte achtergrond
• Tin, zink of blik

La Belgique

• La Belgique Société Anonyme Compagnie d’Assurances
• Brussel
• 1855
• Figuur: een koningskroon
• Letters: rondom onderaan “LA BELGIQUE”
• Rechthoek, 16,8 cm hoog - 22,9 cm breed
• Figuur, letters, ovale en rechthoekige boord en in elke hoek een puntje in reliëf
• 2 varianten:
• Zink
• Figuur in rood en goud
• Letters en ovalen boord in goud
• Lichtblauwe achtergrond
• Tin

Plaatjes van buitenlandse verzekeraars: hoe herkennen?

Helvetia Succ. Belge

• Helvetia Schweitzerische Feuerversicherung Gesellschaft
• St. Gallen
• Zwitserland
• Figuur: de vrouwelijke allegorische figuur die een personificatie is van Zwitserland. De gestrekte rechterarm wijst naar links, de linkerhand rust op een ovalen schild met het wapen van Zwitserland, een wit kruis op een rood veld; aan haar voeten een naar haar toegewende adelaar. Er zijn 2 varianten.
• Letters: bovenaan gebogen “HELVETIA” en onderaan “Succ^e Belge”.
• Rechthoek, 28,5 cm hoog - 21 cm breed
• Figuur en letters in reliëf in goud op een zwarte achtergrond; het schild: wit kruis op een ronde achtergrond
• Boord in reliëf
• Plaatstaal

Patriotic

• Patriotic Assurance Company of Ireland
• Dublin
• Ierland
• Figuur: een zon met een lint eroverheen
• Letters: op het lint “PATRIOTIC”
• Rond, 18 cm diameter
• Letters, bol van de zon en boord in reliëf
• Gouden zon, rode letters met zwarte schaduwen op een wit lint met rode achterzijde, gouden boord; alles op een zwarte achtergrond
• Tin

Norwich Union

• The Norwich Union Society for Insuring of Buildings, Goods, Merchandises & Effects from Loss by Fire
• Norwich, Norfolk
• Groot-Brittannië
• 1797
• Antwerpen
• 1869
• Figuur: een zittende vrouwe Justitia, de personificatie van het recht, naar rechts kijkend met een weegschaal in de linkerhand en een zwaard in de rechterhand; een paar gevouwen handen in een ovaal.
• Letters: rondom bovenaan “NORWICH” en onderaan “UNION”
• Figuur, letters en boord in reliëf
• 2 varianten:
• Koper
• Specifieke vorm, 27 cm hoog - 22,2 cm breed
• Figuur in goud op een rode achtergrond
• Letters in goud op een zwarte achtergrond
• Tin
• Specifieke vorm, 27 cm hoog - 22,2 cm breed
• Figuur en letters in goud op een zwarte achtergrond

l’Abeille

• l’Abeille Société Anonyme d’Assurance contre l’Incendie
• Paris
• Frankrijk
• Figuur: een bij
• Letters: onderaan gebogen “L’ABEILLE”
• Bij, letters en boord in reliëf
• Rechthoek, 17,2 cm hoog - 24,8 cm breed
• Diverse varianten
• Koper, messing of tin

Bibliografie over brandplaatjes