Fort Sint-Filips werd tussen 1870 en 1881 gebouwd naar ontwerp van Henri Alexis Brialmont ter vervanging van een ouder aarden fort uit de 16de eeuw, gebouwd door Alexander Farnese. Het fort ligt op een strategische plek in een bocht van de Schelde.

Historiek

De geschiedenis van Fort Sint-Filips gaat terug tot de 16de eeuw wanneer Farnese de forten Sint-Marie en Sint-Filips laat bouwen tijdens de belegering van Antwerpen. De fameuze brug van Farnese waarmee de Schelde geblokkeerd werd bevond zich tussen beide forten.

In 1851 werd besloten tot een geconcentreerde landsverdediging met Antwerpen als 'nationaal reduit'. Daar zouden de regering en het leger hun toevlucht zoeken als de rest van België door de vijand bezet was. In deze vesting moest het leger lang genoeg actief weerstand kunnen bieden om de grote mogendheden – die borg stonden voor de Belgische neutraliteit – de tijd te geven om een diplomatieke of militaire oplossing uit te werken om het voortbestaan van België te verzekeren. In 1859 wordt de nieuwe 'Grote Omwalling' rond Antwerpen (huidige ring) gebouwd samen met de 8 zogenaamde 'Brialmontforten', van Wijnegem (Fort 1) tot Hoboken (Fort 8). Al in 1864 kon de vesting Antwerpen als afgewerkt beschouwd worden. Na de Frans-Duitse oorlog van 1870 wordt de binnengordel voltooid met de forten op Linkeroever en Merksem. Het 16de-eeuwe Sint-Filipsfort was een aarden versterking en bleef bestaan tot in de 19de eeuw, het is bijvoorbeeld nog te zien op de Ferrariskaart van 1770-1778. Tussen 1870-1881 werd het vervangen door een nieuw bakstenen fort gebouwd naar ontwerp van Henri Alexis Brialmont. Het ovale bakstenen gebouw ligt in een bocht van de Schelde op een noord-zuidas zoals duidelijk is opgetekend op de kaart NGI 1860-1884. Samen met het nieuwe fort Sint-Marie en de tweelingforten Liefkenshoek en Lillo beschermden deze forten de stad tegen een vijand op de Schelde. Het fort kreeg een uitzonderlijke plattegrond: het bestaat uit een langgerekt, volledig bakstenen gebouw met drie koepels en een droge gracht met contre-escarpe. Een bomvrije gang in de noordoostelijke hoek geeft toegang tot het fort. De toegang tot deze bomvrije gang is gebouwd in de typische Brialmontstijl, in baksteen met natuurstenen ornamentiek. In elke koepel stonden twee kanonnen van 24 en 28 cm om schepen op de Schelde te kunnen onderscheppen. De plattegrond van het fort is identiek aan het aan de overkant (oosten) gelegen Fort de Perel dat volledig verdwenen is in een havenuitbreiding. Al in 1890 verloor Fort Sint-Filips zijn militaire betekenis. In 1914 werd het fort opgeblazen door de terugtrekkende Belgische troepen om te beletten dat het gebruikt kon worden door de Duitsers. Na de Tweede Wereldoorlog werd het fort gebruikt als verbrandingsoven voor chemisch afval uit de haven. In de periode 1959-1970 werd er 48 miljoen liter olieafval gedumpt en verbrand.

Beschrijving

Hoewel het fort door de ontploffing tijdens de Eerste Wereldoorlog en het gebruik als verbrandingsoven in de tweede helft van de twintigste eeuw zwaar werd beschadigd, zijn er nog significante delen van het fort bewaard. Het Brialmontfort is gebouwd in baksteen met het voor deze periode typerende decoratieve gebruik van blauwe hardsteen voor de decoratieve elementen.

In het noordoosten van het fort zelf bevindt zich de oorspronkelijke ingang via een bomvrije gang. De inkompartij wordt geflankeerd door twee gangen met kleine schietgaten. De gevel van de bomvrije gang is sterk gelijkaardig aan die van de Brialmontforten rond Antwerpen. De gevel bestaat uit drie traveeën en een bouwlaag, centraal bevindt zich de ingang naar de bomvrije gang, links en rechts bevinden zich telkens schietgaten en een venster. Boven de poort zijn er katrollen in de gevel die dienden om een brug op te halen. De brug zelf is niet meer aanwezig. De centrale rondboogpoort wordt geflankeerd door twee bakstenen pilasters, boven de poort hangt een cartouche met bouwjaar. De hele gevel staat op een hoge zware bossageplint in natuursteen en is bovenaan bekroond met een rij rondboogjes. Bovenaan is er een zware druiplijst in blauwe hardsteen. De bomvrije gang is bedekt met aarde en leidt naar de droge gracht van het fort. Aan weerszijden van de gang zijn er rechthoekige kamers. De droge gracht is nu volledig dichtgeslibd met grond. Rondom bevindt zich een escarpegalerij, bestaande uit kleine onderling verbonden kamers met schietgaten. Het fort zelf is een ovaal bakstenen fort met drie geschutskoepels. De noordelijke koepel is volledig verwoest door de ontploffing tijdens de Eerste Wereldoorlog, van de twee overgebleven zuidelijke koepels is achteraf het metaal ontmanteld. Hier blijft dus enkel de opening van over.