Grote, vrijstaande kapel in gotische stijl, minstens opklimmend tot de 15de eeuw; gelegen op het kruispunt van de oude heerbaan naar Antwerpen (Kapelstraat-Oostmalseweg) en de oude noord-zuidverbinding Breda-Diest (Schransdries-/Sint-Corneliusstraat); opgericht op een lichte verhevenheid en door de bakstenen scheimuur achter het koor enigszins losgekoppeld van de omgeving.

Historiek

Het ontstaan van de kapel berust op een legende die wil dat op deze plaats een Sint-Corneliusbeeldje werd gevonden, door een krijgsoverste werd meegenomen, op onverklaarbare wijze terug op de vindplaats terechtkwam, waaruit de goegemeente besloot dat de heilige hier vereerd wilde worden (?); de oudst gekende geschreven bron waarin de kapel wordt vermeld dateert van 1474, de oprichting van een Sint-Corneliusgilde van 1559. Sint-Cornelius werd vooral aangeroepen tegen stuipen, jicht en vallende ziekte.

In 1632-1634, zie rekeningen, hebben aanzienlijke vergrotingswerken plaatsgevonden; ook in 1672 werden belangrijke werken uitgevoerd. Het schip werd oorspronkelijk opgetrokken uit leem, zie de houten dekbalken onder de dakaanzet van schip en doksaal met sporen van pen- en gatverbindingen, wijzend op een vakwerkstructuur met wandstijlen. Wanneer het juist werd versteend is niet geweten.

In 1913, ter gelegenheid van het vermeende vijfhonderdjarig bestaan, werd de kapel grondig gerestaureerd: de kalklagen op de buitengevels werden verwijderd, de westtopgevel verhoogd met aandak met vlechtingen en schouderstukken, ramen bijgemaakt of gewijzigd en omlijst met witte steen type Euville, een deur in de zuidgevel dichtgemetseld en de omlijsting gerecupereerd voor de vernieuwde toegang in de voorgevel, steunberen bijgeplaatst, een nieuw dakbeschot bovenop het oude getimmerd, dak en toren met nieuwe leien gedekt, versleten houtwerk vervangen en een Sint-Corneliusbeeldje in de nis boven de zijdeur geplaatst; het stucwerk in het interieur bleef bewaard maar werd versierd met een decoratieve schildering.

In 1991-1992 werden onder leiding van architect R. Van Steenbergen onder meer herstellingen aan gevels en daken uitgevoerd en voornamelijk de restauratie van het 17de-eeuwse stucgewelf en het meubilair gerealiseerd.

Beschrijving

Exterieur

Eenbeukige kapel met schip van vier traveeën en hoger opgaand, mogelijk ouder koor van twee traveeën met vlakke sluiting onder zadeldaken (nok loodrecht op de Schransdriesstraat, leien); een dakruiter met opengewerkte houten klokkenstoel, ingesnoerde leien spits en smeedijzeren kruis staat boven het doksaal. Sacristie aan de noordzijde van het koor, bijgebouwd in het begin van de 19de eeuw.

Gedecapeerde, bakstenen lijst- en topgevels met ankers en steunberen, in het schip teruggaande op een voormalige vakwerkstructuur; de puntgevels van het koor met oorspronkelijke aandaken met vlechtingen en schouderstukken, westgevel met in 1913 aangebracht aandak; huidige korfbogige toegang in witstenen omlijsting met geprofileerde dagkanten, afkomstig van de gedichte toegang in de derde travee van de zuidgevel; de oude westelijke inkom was rechthoekig en voorzien van een houten latei; rechthoekig topvenster, in 1913 ten onrechte omlijst. Zuidzijgevel met (deels bijgemaakte) getraliede bolkozijnen in witstenen omlijsting; originele, omlijste korfboogdeur ter hoogte van het koor waarboven dito nis met heiligenbeeldje; kopgevel koor met spitsboogvenster, aan het einde van de 16de eeuw gedicht voor plaatsing van nieuw hoofdaltaar met triptiek. Blinde noordzijgevels, na de laatste restauratie voorzien van kapucijnengoten.

Interieur

Bepleisterd, beschilderd interieur, in het schip met zware moerbalken op korbelen; dat koor en schip niet precies in elkaars verlengde staan is wellicht te wijten aan een gedeeltelijke instorting van de oostgevel, met een vervorming van het gewelf als gevolg; merkwaardige, aan het einde van de 17de eeuw bepleisterde tongewelven, zie gedateerde kerkrekeningen die spreken van "lamberseren", eenvoudig opgevat in het koor, in het schip met zeer geraffineerd stucwerkdecor met panelen (afgelijnd door met de profielmal getrokken lijsten), aangevuld met gestempelde rankmotieven en in mallen vervaardigde bloem- en bladmotieven en enkele gevleugelde engelenhoofdjes.

Mobilair

Beeldhouwwerk: gepolychromeerd en verguld kruisbeeld, uit het vierde kwart van de 18de of het eerste kwart van de 19de eeuw; gepolychromeerd eikenhouten Sint-Corneliusbeeld, uit het vierde kwart van de 18de of het eerste kwart van de 19de eeuw; gepolychromeerde plaasteren beelden van Heilig Hart en Maria, uit de 19de eeuw; reliekhouder met buste van de Heilige Cornelius van beschilderd eikenhout, uit de 18de eeuw.

Meubilair: portiekaltaar van gemarmerde eik in neorenaissancestijl door J. Willems, 1826, heden met levensgroot Sint-Corneliusbeeld voorheen met Sint-Corneliustriptiek (zie Parochiekerk Sint-Lambertus); gesculpteerde eikenhouten communiebank, uit het vierde kwart van de 17de of het eerste kwart van de 18de eeuw, afkomstig van de oude parochiekerk; gebeeldhouwde eikenhouten preekstoel met sporen van vroegere polychromie, uit de 17de eeuw; eikenhouten, met engelenhoofdjes versierde balustrade doksaal, uit de 17de eeuw.

Varia: achter het altaar, waardevolle 16de-eeuwse muurschildering met voorstelling van het Laatste Oordeel, mogelijk door Rochus Thielen, aan het licht gekomen tijdens restauratiewerken, deels bewaard en geconserveerd; klok, 1712.