Beschrijving

Merchtem is één van de laatste gemeenten in de Vlaamse Rand waarvan het bouwkundig erfgoed door het agentschap werd geherinventariseerd. In 2015 werd het veldwerk aangevat; verspreid over de jaren nadien werd het onderzoek gevoerd en voltooid in 2019. Dit leidde tot een update van 52 bewaarde erfgoedobjecten uit de bestaande inventaris en de toevoeging van 58 nieuwe erfgoedobjecten. Daarnaast werden een 25-tal geografische thema’s toegevoegd of van een update voorzien.

Onderzoeksmethologie en -resultaten

Het bouwkundig erfgoed van Merchtem werd voor het eerst geïnventariseerd in de vroege jaren 1970 en verscheen in 1975 in het boekdeel 2N van de reeks Bouwen door de eeuwen heen. Merchtem, Brussegem en Hamme waren toen afzonderlijke gemeenten. Vanaf de fusie van 1977 werd Hamme volledig en Brussegem gedeeltelijk bij Merchtem gevoegd. Van het voormalige Brussegem betrof dit de dorpskern, het gehucht Ossel, en delen van de gehuchten Bollebeek en Mollem. Verspreid over dit volledige grondgebied werden ongeveer 100 panden en bouwkundige constructies geregistreerd tijdens de eerste inventarisatie. Deze zijn voornamelijk ouder dan 1800; enkele dateren uit de 19de eeuw.

Doorheen de jaren bleef van dit erfgoed slechts de helft bewaard. Ook waren er door het verschil in selectiecriteria hiaten ontstaan. De herinventarisatie van Merchtem vertrok dus in eerste instantie van een uitgebreid, gebiedsdekkend veldwerk in 2015. Dit maakte immers niet alleen een controle ter plaatse van de oudere inventaris mogelijk, maar ook kon er een bijkomende selectie van panden met erfgoedwaarde gemaakt worden. Deze selectie dateert voornamelijk uit de tweede helft van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw.

Na een grondige evaluatie van de erfgoedwaarden, werd voor alle bewaarde erfgoedobjecten kadasteronderzoek uitgevoerd. Dit leverde essentiële informatie op over de bouwgeschiedenis. Bouwdossiers werden bij de gemeente Merchtem pas systematisch bewaard na de Tweede Wereldoorlog. Hierdoor kon voor quasi geen van de erfgoedobjecten een bouwplan teruggevonden worden. De volledige selectie werd vervolgens aan een uitgebreider literatuur- en archiefonderzoek onderworpen. Ook Heemkring Soetendaelle reikte informatie aan. Daarnaast was het eigen archief van het agentschap een belangrijke bron. In de eerste plaats werd het beeldmateriaal van de eerste inventariscampagne systematisch gescand en toegevoegd in de online inventaris. Daarnaast werden ook de talrijke documentatie en restauratie- en beschermingsdossiers in dit archief doorgenomen in functie van de inhoudelijke aanvulling van de erfgoedobjecten.

Dankzij de herinventarisatie kregen circa 110 fiches in de online inventaris een nieuwe, uitgebreide tekst, namelijk 52 bestaande erfgoedobjecten en 58 nieuwe objecten. Aangezien ook de geschiedenis en ruimtelijke ontwikkeling van Merchtem deel uitmaakte van het onderzoek, kregen de geografische fiches eveneens een update en aanvulling. In totaal werden circa 25 nieuwe teksten over straten, gehuchten en deelgemeenten toegevoegd.

Het bouwkundig erfgoed van Merchtem

Het bouwkundig erfgoed in Merchtem is qua aantal relatief bescheiden. Het aantal erfgoedobjecten verhoudt zich tot de oppervlakte en bebouwingsdichtheid van de respectievelijke deelgemeenten. Zo omvat Merchtem, met het gehucht Peizegem, het grootste aantal erfgoedobjecten, namelijk 72. De dorpskernen zijn dichtbebouwd, terwijl de rand eerder getuigt van een open, landelijk karakter. Ook de deelgemeenten Brussegem en Hamme sluiten aan bij dit agrarische landschap en zijn voorzien van kleine kernen. Brussegem en Hamme bezitten respectievelijk 33 en 5 bewaarde erfgoedpanden of -sites.

Getuigen uit een ver verleden

De eerste inventaris van Merchtem omvatte relicten van de vroegste ontwikkeling van Merchtem tot in de 19de eeuw. Verschillende straten, zoals de Langensteenweg en de as Nieuwstraat – Markt – Krekelendries, waren belangrijk voor de economische ontwikkeling van Merchtem tijdens de middeleeuwen. Rond deze assen situeren zich restanten van de historische architectuur, maar er zijn ook nog oudere getuigen van nederzettingen bewaard. Voorbeelden hiervan zijn de zogenaamde Borcht van Merchtem, een motte ten oosten van de parochiekerk, en verder ten zuiden het domein Appelkot met de ovaalvormige ringgracht van het middeleeuwse Hof ter Spelt. In Peizegem bevindt zich nog de als monument beschermde woontoren bij het hof ten Houte, die vermoedelijk opklimt tot de tweede helft van de 15de eeuw.

Deze donjon is één van de 17 beschermde monumenten op Merchtems grondgebied, in sommige gevallen gecombineerd met een dorpsgezicht. Eén hoeve is enkel als dorpsgezicht beschermd. Een belangrijk aandeel van het beschermde patrimonium verwijst naar het religieuze erfgoed van de voorgaande eeuwen, waaronder de oudste parochiekerken, enkele 18de-eeuwse pastorieën en de Sint-Annakapel in Brussegem. Het beschermde pakket omvat ook een aantal belangrijke hoevesites, zoals de gesloten hoeve Torenhof, het Hof te Hamme en ’t Hof Tiendeschuur.

Het religieuze leven in de 19de en 20ste eeuw

De herinventarisatie van Merchtem liet toe de inventaris aan te vullen met getuigen van het religieuze leven uit een recentere periode. De neogotische parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen in Peizegem, een ontwerp provinciaal bouwmeester Gustave Hansotte uit de late jaren 1870, is hier een voorbeeld van. Ook de begraafplaats van Merchtem aan de Brusselsesteenweg, die vanaf 1905 in gebruik werd genomen, werd een erfgoedobject. Andere belangrijke getuigen zijn de talrijke kapelletjes die vanaf de 19de eeuw werden gebouwd of herbouwd. Enkele voorbeelden hiervan zijn te vinden aan Weyenberg, aan de Linthoutstraat of aan de Dendermondestraat. Een bijzonder voorbeeld werd geïntegreerd in de zijgevel van een boerenwoning, namelijk de Johannes De Doperkapel aan de Meutersweg.

Religie en volkskunde vertaalden zich ook in klein erfgoed. Achter het voormalige Gasthuis in de gelijknamige straat is een vroeg-20ste-eeuws kruis met bronzen Christusbeeld bewaard. Achter de kerk van Peizegem is nog een Mariagrot bewaard die opklimt tot het laatste kwart van de 19de eeuw. In de oude inventaris was bijvoorbeeld al een 17de-eeuws, hardstenen moordkruis opgenomen aan de Stoofstraat. Bij de herinventarisatie werd ook een recenter, eind-19de-eeuws exemplaar ontdekt aan Breestraeten, waarbij de blauwe hardsteen is uitgewerkt als imitatie boomstammen.

Een open en landelijk karakter

Merchtem wordt voornamelijk in de rand van haar grondgebied en in de deelgemeenten Brussegem en Hamme gekenmerkt door een open landschap met een verspreide bebouwing. Sommige domeinen hadden een groot historisch belang. De oorsprong van het gehucht Ossel in Brussegem houdt bijvoorbeeld verband met het domein van het Hof ten Logien, en ook het Hof te Hamme kreeg zijn naam niet toevallig. Deze historische landhuizen en hoeves werden al in de eerste inventariscampagne weerhouden. Van de toenmalige landelijke bebouwing verloren ondertussen heel wat voorbeelden hun erfgoedwaarde door sloop of ingrijpende renovatie. Zeker wat betreft vakwerkbouw is er nog amper een voorbeeld bewaard. De aanvulling van de inventaris betrof voornamelijk recentere, vaak kleinschaligere hoeves uit de 19de en vroege 20ste eeuw, bijvoorbeeld enkele U-vormige hoeves, waarvan één gelegen aan de Gasthuisstraat in Merchtem, het zogenaamde Prinsessenhof, en een ander aan de Bollestraat in Brussegem. Ook aan onder meer Holbeek, Breestraeten, Dooren en Eeckhoutweg zijn enkele herkenbare hoevetjes bewaard.

Merchtem als centrum van nijverheid, handel en industrie

Hoewel Merchtem eeuwenlang leefde van de landbouw, was ze in de middeleeuwen ook een belangrijk handelscentrum. Daarnaast getuigen de verschillende watermolens van een grote ambachtelijke activiteit. In de 19de en 20ste eeuw kenden verschillende nijverheden een opmars in Merchtem. Zo telde de gemeente omstreeks 1926 zes bierbrouwerijen, één azijnfabriek, twee stoommelkerijen, zes maalderijen en molens, vier drukkerijen, twee zagerijen en vijf meubelfabrieken. De brouwerijen zijn tot vandaag herkenbaar bewaard. Zo bevinden zich aan de Gasthuisstraat de gebouwen van de olieslagerij en brouwerij Sergoynne, aan de Bogaerdstraat de gebouwen van Cap-Ale en daarachter aan de Stoofstraat de brouwerij (gesloopt) en brouwerswoning van As-Ale. De meest monumentale brouwerijgebouwen bevinden zich op de hoek van de Kattestraat en de Langensteenweg, namelijk de brouwerij en directeurswoning van Ginder-Ale of Martinas. Ondanks de recente herbestemming blijft dit een blikvanger in de dorpskern. In het gehucht Peizegem bevindt zich de nog werkzame brouwerij De Block , terwijl het dorpsbeeld van Brussegem nog steeds gedomineerd wordt door de aangepaste brouwerijgebouwen van Belgor. De brouwerswoning van Belgor bewaart wel nog haar erfgoedwaarde.

In Merchtem bevond zich aan de Stoofstraat een grote concentratie nijverheidsgebouwen, zoals de al vermelde brouwerij As-Ale, azijnbrouwerij De Pauw, een melkerij en een huidenvetterij. Deze gebouwen zijn slechts gedeeltelijk bewaard. Van de huidenvetterij is bijvoorbeeld enkel het woonhuis nog aanwezig. Een ander beeldbepalend nijverheidsgebouw in de dorpskern is Maalderij Meskens aan de Stationsstraat. Dit maalderijgebouw was nog actief tijdens het veldwerk in 2015, maar staat ondertussen leeg en is met sloop bedreigd. Van de verschillende historische drukkerijen die Merchtem rijk was, is enkel de beschermde woning en drukkerij van Maurits Sacré aan de Korte Ridderstraat gaaf bewaard, inclusief de drukkerij-inrichting. Daar vlakbij in de Bogaerdstraat, bevindt zich een bewaarde winkelpui uit het interbellum; vermoedelijk deed het pand dienst als winkel in elektrische benodigdheden. Het meest opvallende handelspand uit het interbellum is echter de beschermde Fordgarage van Alfred George met autotoonzaal en appartement van de eigenaar-uitbater.

Publieke architectuur

De voornaamste getuigen van het publieke leven in de dorpscentra zijn de gemeentehuizen en onderwijsgebouwen. In de kern van Merchtem waren deze voornamelijk van de hand van provinciaal architect Louis Spaak. Zo ontwierp hij het gemeentehuis (1837-1838) en het Gasthuis van Merchtem (beide niet bewaard). De onderwijzerswoning van de jongensschool aan Reedijk (1863-1864) is de enige resterende getuige van zijn (momenteel gekende) Merchtemse realisaties en is als monument beschermd. In deelgemeenten Hamme en Brussegem hebben de gemeentehuizen en schooltjes grotendeels hun erfgoedwaarde verloren.

Een blik op de woonhuisarchitectuur

De 19de-eeuwse en 20ste-eeuwse woonhuizen die in de inventaris werden opgenomen, maken in sommige gevallen deel uit van hoevecomplexen of houden verband met de nijverheden die werden vermeld. Aan de Stoofstraat is nog een getuige bewaard van de kleinschalige dorpsbebouwing uit de vroege 20ste eeuw. Daarnaast zijn er in de dorpskern van Merchtem en daarbuiten wel nog enkele burgerhuizen bewaard, zowel in de vorm van rijhuizen als villa’s. Sommige werden gebouwd door dokters of burgermeesters van Merchtem, zoals de woning van Honoré Vanderlinden aan de Bogaerdstraat en enkele woningen aan de Langensteenweg .

Wat betreft moderne architectuur zijn de voorbeelden schaarser. De Fordgarage is het meest opvallende interbellumpand van de dorpskern. Daarnaast vallen ook enkele woningen op, ontworpen door de Merchtemse architect Jean De Roy. Hij ontwierp in het interbellum een aantal woningen die aansluiten bij de moderne stromingen van dat moment, hoofdzakelijk art deco. Enkele herkenbare voorbeelden hiervan bevinden zich aan de Stoofstraat, August De Boeckstraat, Koning Albertstraat en Reedijk. Wat betreft de periode na de Tweede Wereldoorlog, is er in Merchtem quasi geen architectuur met erfgoedwaarde. Een woning aan de Stationsstraat, in 1976 ontworpen door architect Frans Berghman, vormt het meest recente erfgoedobject van Merchtem.