Beschrijving

Van 2010 tot 2012 werkte het agentschap Onroerend Erfgoed aan de herinventarisatie van het bouwkundig erfgoed van de Antwerpse wijk het Zuid. Bovenop de 171 bestaande inventarisfiches, werden toen meer dan 600 nieuwe erfgoedobjecten geselecteerd voor opname in de inventaris.

Beleidskader

De beleidsnota onroerend erfgoed 2009-2014 van minister Geert Bourgeois besteedde veel aandacht aan de herinventarisatie van het bouwkundig erfgoed uit de oudste inventarissen. Het agentschap Onroerend Erfgoed kreeg de opdracht de stad Antwerpen opnieuw te inventariseren. Het inventarisproject "Bouwen door de Eeuwen Heen in Vlaanderen" maakte in de jaren 1970 de inventaris van het bouwkundig erfgoed op voor de historische binnenstad van Antwerpen. Boekdelen 3na en 3nb presenteren de teksten en het fotomateriaal dat voor het oudste gebied binnen de leien werd verzameld. Boekdeel 3nc volgde in de jaren 1980 voor de 19de- en 20ste-eeuwse wijken van Antwerpen. Begin jaren 1990 volgden de districten met boekdeel 3nd.

Het agentschap startte met de herinventarisatie van de stad Antwerpen in 2010. Vooraf werden in samenspraak met de dienst monumentenzorg van de stad wijken naar voor geschoven die sterk ondervertegenwoordigd waren in de bestaande inventaris van het bouwkundig erfgoed. Als eerste werd de wijk het Zuid aangepakt.

De selectie en methodologie

Het Zuidkwartier strekt zich uit van Schelde- en Kronenburgstraat in het noorden tot Hoboken- en Kielsevest in het zuiden en van de Schelde in het westen tot aan het Kasteelplein-, Paleis- en Balansstraat in het oosten. De bebouwing op Het Zuid wordt getypeerd door een grote homogeniteit. De wijk ontstond in 1874 en volgende jaren, toen men op de terreinen van de gesloopte oude stadswallen en het Zuidkasteel een nieuwe verkaveling ontwikkelde. In de rechte straten zien we vooral burgerhuizen gebouwd tussen 1880 en 1915 met witte, neoclassicistische lijstgevel. Een enkele meer expressieve gevel met neogotische, neo-Vlaamserenaissance- of art-nouveau-inspiratie doorbreekt hier en daar de gevelrijen.

Het bouwkundig erfgoed van de wijk Het Zuid werd geïnventariseerd in de jaren 1970 en in 1979 gepubliceerd in boekdeel 3nb van Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Bij de toenmalige inventarisatie van het Zuid werd anders te werk gegaan dan in de andere wijken in dat boekdeel. De auteurs vermelden in de beschrijving van de wijk expliciet hun aanpak, afgestemd op de grote homogeniteit van bebouwing op het Zuid. Men stelde dat enerzijds een vluchtige beschrijving per gevelwand de kwaliteit van de verschillende huizen onvoldoende aan het licht zou brengen, en dat anderzijds het beschrijven van alle waardevolle huizen volgens de criteria toegepast in de binnenstad tot een al te uitgebreid boek zouden leiden én tot een eindeloze herhaling van dezelfde gegevens. Daarom koos men voor uitgebreide straatnota’s. Daarin vinden we eerst ligging en straatnaam verklaard, waarna een algemene typering van het straatbeeld volgt, uitgaande van de belangrijkste karakteristieken van die straat, bijvoorbeeld een beeldbepalend monument, een opvallende bebouwing, een typische functie. De huizen van eenzelfde type werden daarna per groep of ensemble beschreven, gevolgd door de aanduiding van die huizen die afwijken of speciaal opvallen in het straatbeeld. Alleen de allerbelangrijkste gebouwen die niet onder een algemene noemer konden worden gebracht in een straatbeschrijving kregen een afzonderlijke inventarisfiche.

Door die werkwijze ontstonden in 2009 hiaten in de vastgestelde inventaris bouwkundig erfgoed van de stad Antwerpen. Het vaststellingsbesluit is samengesteld uit die panden en constructies met erfgoedwaarde die in een aparte inventarisfiche zijn beschreven. Panden uit een straatinleiding komen niet aan bod in het besluit. Omdat het op het Zuid om honderden waardevolle burgerhuizen ging, werd deze wijk als eerste aangepakt bij de herinventarisatie van de stad Antwerpen. Het leverde een schat aan informatie op: bovenop de 171 bestaande inventarisfiches, werden meer dan 600 nieuwe erfgoedobjecten beschreven.

De bedoeling van het herinventarisatieproject was om al het waardevolle en goed bewaarde bouwkundige erfgoed in de wijk een eigen inventarisfiche te geven. Bij de selectie van de quasi ontelbare neoclassicistische panden in de wijk, werden twee criteria gehanteerd. De belle-epoqueburgerhuizen met verzorgde gevels op het Zuid getuigen van een historische en architecturale waarde: ze vertalen het ideaalbeeld dat de verkavelaars voor ogen hadden voor de wijk. De bewaarde huizenrijen die als eenheidsbebouwing werden ontworpen in één bouwproject, en vaak als ensemble zijn te waarderen, werden integraal geselecteerd, ook als er hier en daar een woning iets minder gaaf bewaard was. De ensemblewaarde van deze bij uitstek representatieve architectuur in de wijk, hebben we hoog gewaardeerd. Bij neoclassicistische burgerhuizen die niet (meer) tot een ensemble behoorden, en als het ware solitair in de straat aanwezig waren, zonder ensemblewaarde, werd gelet op de herkenbaarheid, de gaafheid van de erfgoedelementen, die stijl, bouwperiode en typologie optimaal moeten vertalen. Uitzonderingen op dit tweeledige criteriasysteem zijn die woningen waarvoor we in de publicatie over het Zuid of in de bouwdossiers een extra motivatie vonden. Zo zijn de modelwoningen die door de "Société Anonyme du Sud d'Anvers" werden gebouwd vaak toch opgenomen als ze verbouwd zijn en hun erfgoedwaarde dus minder goed herkenbaar is.

Die panden die door hun bouwstijl, typologie of bouwperiode afwijken van de homogeniteit van de straatbeelden in het Zuid, waren grotendeels al in de inventarisfase in de jaren 1970 met een eigen beschrijvende fiche gewaardeerd. Bij de herinventarisatie vonden we voor die panden de herkenbaarheid of de ensemblewaarde ook minder van tel dan hun zeldzaamheid. We hebben het over de school- of publieke gebouwen die landmarks vormen in de wijk, de opvallende architectenwoningen, de kerken enzovoort. Hun vaak hoge architecturale waarde onderbouwden we door systematisch onderzoek van de bouwdossiers en de beschikbare literatuur, wat zelfs voor de als monument of stadsgezichten al goed bekende woningen, tot verrassende en nieuwe bouwhistorische gegevens heeft geleid.