Inleiding

Grafheuvels, grafheuvelcomplexen en urnenvelden komen voor in heel Europa en vormen soms uitgestrekte aaneengesloten ‘funeraire landschappen’, die gecombineerd met de nederzetting, rituele plaatsen, akkercomplexen, etc. blijk geven van een verregaande organisatie van het toenmalige landschap (cf. Bourgeois 2013; Gerritsen 2003; Doorenbosch 2013; Van Beek en Louwen 2013). De begraafplaatsen schijnen daarbij dikwijls een functie gehad te hebben als stabiele en centrale elementen, gelegen op opvallende topografische locaties. Kleinere grafvelden, met slechts enkele tientallen graven zijn echter eveneens zeer frequent aanwezig, en werden wellicht voor een kortere periode en door een kleine gemeenschap gebruikt (Bourgeois 2013; voor de urnenvelden cf. bespreking door Van Beek en Louwen 2013).

Algemene chronologie

De eerste grafheuvels verschijnen in het laatneolithicum, maar het hoogtepunt van het fenomeen situeert zich in het 3e en 2e millennium vóór Christus (Harding 2000). Verschillende duizenden van dergelijke monumenten, dikwijls nog bewaard in de topografie, zijn gekend in landen als bijvoorbeeld Denemarken, Nederland (Bourgeois 2013) en het Verenigd Koninkrijk (Bradley 2007). In de periode van de late bronstijd (de vroegste dateringen in het Scheldebekken stammen echter nog in de middenbronstijd; cf. De Mulder 2011) verschijnen de ‘urnenvelden’ (De Mulder et al. 2007; Fokkens 1997; Van Beek en Louwen 2013). De praktijk van de aanleg van grafheuvels en andere structuren met crematiebegravingen loopt nog door tot in de late ijzertijd, en men kan het aanleggen van grafvelden van brandrestengraven en het oprichten van tumuli beschouwen als het doorleven van deze ‘inheemse’ traditie tot in de Romeinse periode (cf. Hiddink 2003, 14-34). De Romeinse begraafplaatsen behoren echter niet tot het onderwerp van deze tekst, hoewel een aantal sites wel getuigt van een langdurig gebruik van funeraire landschappen uit de metaaltijden tot in de Romeinse periode, soms zelfs nog tot in de vroege middeleeuwen (cf. infra).

Beknopte historiek van het onderzoek in Vlaanderen

In de Antwerpse en Limburgse Kempen is er een vrij lange traditie van het onderzoek naar grafheuvels (cf. overzichten in De Laet 1961; Desittere 1968; Meex 1976; Van Impe 1976; Van Impe en Beex 1977). Dit onderzoek van urnengrafvelden gaat al terug tot minstens de tweede helft van de 19e eeuw (cf. ook Schuermans 1862), met verschillende onderzoeken van de hand van onder meer Louis Stroobant (Stroobant 1903, 1905, 1909, 1921a en b; 1935), Charles Dens (Dens 1887; 1908) en baron De Loë (De Loë 1931). Diverse opgravingen van nog in de topografie bewaarde grafheuvels en grafheuvelcomplexen in de Antwerpse en Limburgse Kempen volgden nog vanaf de jaren 1950 en vooral de jaren 1970 en 1980, vooral geïnstigeerd door natuurontwikkelingen en de bedreiging van de grafvelden door plunderingen (b.v. Annaert en Van Impe 1985; Beex & Roosens 1967; De Laet 1954; 1960; De Laet en Mariën 1950; Engels & Van Impe 1985; Faider-Feytmans 1951, 1961; Hubert 1963; Janssen & Van Impe 1987; Lauwers en Van Impe 1980; Maes en Van Impe 1985; 1986; Mertens 1951; Roosens en Beex 1960, 1961, 1962, 1865; Vanderhoeven 1958; Van Impe 1978a en b; Van Impe en Beex 1977; Van Impe et al. 1973).

In Zandig Vlaanderen startte het onderzoek naar prehistorische grafheuvelcomplexen vanaf eind jaren 1970 door de ontdekking van een groot aantal (meer dan duizend) circulaire structuren afkomstig van bronstijd grafheuvels via luchtfotografie (Ampe et al. 1995; Bourgeois et al. 1998; De Reu en Bourgeois 2013; De Reu et al. 2011). Vóór deze luchtfotografische prospecties waren in deze regio geen grafheuvels gekend (cf. De Laet 1982). Wel was een aantal urnengrafvelden gekend via prospecties, toevalsvondsten en opgravingen (De Laet et al. 1958; De Laet et al. 1960; Desittere 1968). Vanaf de jaren 1980 vonden ca 70 preventieve of andere opgravingen plaats op verschillende door luchtfotografie ontdekte circulaire structuren (o.a. Bourgeois 1988; Bourgeois 1991; Bourgeois en Meganck 1993; Bourgeois et al. 1993; overzicht in De Reu en Bourgeois 2013). Radiokoolstofdatering afkomstig van een aantal van deze onderzoeken dateren de oudste structuren in het laatneolithicum/ de vroege bronstijd, maar het gros van de dateringen situeert zich vanaf het midden van het derde tot het einde van het tweede millennium vóór Christus, met een piek in dateringen tussen 1700 en 1400 vóór Christus (overzicht in De Reu en Bourgeois 2013 en De Reu et al. 2011).

De eerste vondstmeldingen van urnenvelden uit de late brons- en ijzertijd dateren eveneens al uit de 19de eeuw, maar beperkt zich tot opsommingen en beschrijvingen van de urnenvondsten. Echt onderzoek naar deze grafvelden komt pas op gang in de periode na de Tweede Wereldoorlog (De Mulder 2008; 2011).

Verdere opgravingen van grafstructuren en grafvelden werden eveneens uitgevoerd in het kader van preventieve opgravingen in navolging van het archeologiedecreet (b.v. Annaert 1998; Annaert et al. 2012; Bruggeman et al. 2017; Bruggeman en Reyns 2011a; 2011b; 2013; Creemers 1994; 1996; Delaruelle et al. 2008; Demeyere en Bourgeois 2005; Dyselinck T. 2013; Jezeer 2015; Pede et al. 2011; Pede et al. 2013; Pede et al. 2015; Steenhoudt en Smeets 2012; Van Mousch 2016; Van Nuenen en Gierts 2014; Weekers-Hendrikx 2017), en het Onroerenderfgoeddecreet (o.a. Claesen et al. 2018; Vynckier et al. 2019).

Met de ontwikkeling van de laseraltimetrie en de creatie van het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen werd een aantal voorheen niet gekende grafheuvels en grafheuvelcomplexen ontdekt (b.v. Meylemans et al. 2017).

Regionale spreiding

Zowel in de Kempen als de Zandstreek schijnen er duidelijke regionale clusteringen voor te komen in de spreiding van urnengrafvelden en grafheuvelcomplexen. In de Kempen zijn er bijvoorbeeld opvallende clusters op het Kempens plateau en de Kempense heuvelrug, in Zandig Vlaanderen op de dekzandrug Maldegem- Stekene (De Reu et al. 2013). Wat de grafvelden uit de ijzertijd betreft gaat deze clustering doorgaans gepaard met het voorkomen van andere archeologische sites zoals nederzettingen en Celtic Field complexen (Meylemans 2018). In de Zandleemstreek zijn er enkele opvallende complexen gekend in bosgebieden die historisch vrij stabiel zijn gebleven, bijvoorbeeld in het Meerdaalwoud en het Heverleebos (Adriaenssens 2007; Baeté et al. 2009). De aanwezigheid van de grafheuvels daar duidt op het bestaan van uitgestrekte funeraire/ rituele landschappen. Het onderzoek van deze sites is tot op heden echter beperkt tot oudere opgravingen en vondsten (De Loë 1907; Dens 1908). Dankzij het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen zijn deze grafheuvels recent opnieuw gelokaliseerd. Bovendien leverde dit ook een aantal tot op heden ongekende structuren op (Meylemans et al. In voorbereiding). Een ander opvallend complex gelegen in de Zandleemstreek zijn de grafheuvels in en in de buurt van het Hallerbos en het Kluisbos (Moens 2014). Ook deze heuvels waren tot nog toe slechts onderwerp van enkele oudere opgravingen (Cumont & Polis 1901). Wellicht onthult het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen hier opnieuw enkele voorheen niet gekende structuren (Moens 2014). Verder is in het Muziekbos en het Kluisbos te Ronse een aantal grafheuvels gekend (Pede et al. 2013). Het onderzoek van deze grafheuvels gaat terug tot de jaren 1830, en concentreerde zich eveneens enkel op de heuvelstructuren (Deconynck 1983; Fourny 1985; Fourny 2002; De Laet en Roosens 1952). In al deze bosgebieden is een aantal van de grafheuvels met zekerheid te identificeren als Romeinse tumuli.

De spreiding van de regionale clusters laat wat betreft de urnenvelden toe om het bestaan van verschillende regionale ‘culturele groepen’ te herkennen aan de hand van de vormelijke variatie van de grafvelden en -structuren, en het geassocieerde culturele materiaal (cf. b.v. Van Beek en Louwen 2013; Verlinde en Hulst 2010). Traditioneel worden in Vlaanderen de ‘Vlaamse groep’ (gebied ten westen van de Schelde, voornamelijk in Oost-Vlaanderen) en de ‘Noordwestelijke groep’ onderscheiden (gebied ten oosten van de Schelde; Desittere 1968; De Laet 1972; De Mulder 2008, 2011). In de Vlaamse groep is een opvallende concentratie te merken in het Waasland en de Scheldevallei tussen Gent en Dendermonde (De Mulder 2008, 2011).

Aspecten van het begrafenisritueel

Diverse onderzoeken tonen aan dat grafheuvels en grafheuvelcomplexen dikwijls lang, tot verschillende honderden jaren, in gebruik bleven, of althans over een lange periode een zekere religieuze, rituele of ‘markerende’ betekenis genoten (cf. b.v. Gerritsen 2003). Zo vormen oudere grafheuvels dikwijls een ijkpunt voor de ontwikkeling van latere grafvelden en rituele complexen (cf. b.v.Ursel-Rozenstraat (Bourgeois et al. 1989), Dendermonde- Hoogveld (Vandecatseye en Laisnez 2009), Mechelen- Kerkenbos (Vynckier et al. 2019)). In een aantal gevallen blijken ook grafvelden uit de Romeinse periode nog aangelegd te zijn bij brons- of ijzertijd monumenten. Ook de grafheuvels zelf werden soms meerdere malen gebruikt voor begraving, met secundaire begravingen in of aan de rand van het heuvellichaam, soms zelfs nog in de Merovingische periode (Delaruelle et al. 2012). De uitgestrektheid van en het aantal graven binnen de grafvelden is uiteraard mede afhankelijk van de tijdsduur waarin deze werden gebruikt. Het aantal graven kan variëren van zeer weinig (minder dan 10) tot meer dan 1000.

In de vorm en het voorkomen van de grafheuvels en andere grafstructuren is er enige variatie, van grafheuvels zonder randstructuren, met kringgreppels, palenkransen, zogenaamde ringwalheuvels, ovale en rechthoekige vormen, ‘langbedden’, etc. Deze variatie is kenmerkend voor het gehele verspreidingsgebied van de prehistorische grafheuvels en andere grafmonumenten. Deze verschillen in morfologie bieden in zekere mate enige chronologische houvast (Bourgeois 2013, p. 32-38). De grootte van de grafheuvels varieert doorheen de tijd. In de periode van de midden bronstijd kunnen deze diameters hebben van verschillende tientallen meters. Deze grote grafheuvels herbergen meestal meerdere bijzettingen en deden dus dienst als begraafplaats van een samenhorende groep, mogelijk in familieverband. In de periode van de urnenvelden, in de late bronstijd en vroege ijzertijd, werd er doorgaans begraven in individuele graven in kleinere grafmonumenten en vlakgraven, die eveneens dichter bij elkaar geplaatst werden. Qua randstructuur is het voorkomen van kringgreppels vrij algemeen, hoewel ook heuvels zonder randstructuren voorkomen. In de periode van de vroege ijzertijd zijn deze kringgreppels dikwijls voorzien van een onderbreking (b.v. Neerpelt- De Roosen; Muizen- Kerkenbos, ...).

In de sporen op luchtfoto’s in Zandig Vlaanderen is deze typologische variatie in enige mate eveneens aanwezig. De meeste van deze sporen tonen een enkelvoudige gracht (ca. 80%), een aantal had een dubbele circulaire omgrachting (ca 10%). Kleine aantallen andere sites tonen de aanwezigheid van ‘langbedden’, palenkransen, en meervoudige circulaire omgrachtingen (De Reu 2013).

Vooral in de late bronstijd en vroege ijzertijd, met de opkomst van de uitgestrekt urnenvelden, in sommige gevallen nog in de late ijzertijd (cf. b.v. Jezeer 2015), komen in en nabij grafvelden soms rechthoekige structuren voor die geïnterpreteerd worden als cultusplaatsen (cf. Fontijn 2002; cf. b.v. Bourgeois et al. 1989; Bruggeman en Reyns 2013; Kalshoven en van der Line 2017; Steenhoudt en Smeets 2012; Verbrugge et al. 2013).

In het begrafenisritueel is er eveneens enige diversiteit te bemerken (cf. Bourgeois 2013; De Laet et al. 1986; De Mulder 1994; Hessing en Kooi 2005; Hiddink 2003). Zoals de vorm van de grafheuvels is hier in enige mate een relatie met de chronologie vast te stellen. In het algemeen is er vanaf het laatneolithicum een verschuiving van lijkbegraving naar crematie. Vanaf de latere fase van midden bronstijd komt enkel nog crematie voor. In de periode van het laatneolithicum is het voorkomen van centrale structuren (grafkamers) waarboven de grafheuvel werd opgericht vrij algemeen. Ook in de vroege bronstijd wordt dit nog vrij veel toegepast. Een aantal van de grafheuvels van de Muziekberg te Ronse bijvoorbeeld waren voorzien van een centrale grafkamer opgebouwd uit ijzerzandsteen, waarin de urne was geplaatst (Pede et al. 2013).

Secundaire begravingen komen voor in verschillende vormen, bijvoorbeeld ingegraven in een reeds bestaande heuvel. Deze praktijk is het meest algemeen in de periode van de midden bronstijd. De beschikbare radiokoolstofdateringen wijzen vooral op de periode tussen 1800 en 1400 vóór Christus. In de urnenvelden van de late Bronstijd en vroege ijzertijd werd er soms eveneens opnieuw gebruik gemaakt van oudere grafheuvels (Bourgeois 2013, p.36).

Wat de eigenlijke grafcontexten betreft komen zowel crematiebegravingen met en zonder urn voor. Soms worden enkel de uitgeselecteerde crematieresten (verbrand bot) in de urn gedeponeerd, soms worden de overige brandstapelresten mee begraven. Deze brandstapelresten (houtskool, verbrand bot) worden dan hetzij gedeponeerd in een eenvoudige kuil of gewoon als een laag of pakket (brandrestengraf), hetzij in de urn en de kuil rond de urn (brandafvalgraf). Soms werden deze resten in een vergankelijke container gedeponeerd, zodat ze bij opgravingen voorkomen als een ‘pakketje’ van gecremeerd bot (beenderpakgraf) (cf. een overzicht in De Mulder 2008). De graven zijn doorgaans sober, bijgiften zijn in het algemeen vrij schaars, en beperken zich tot b.v. een aardewerk potje, en soms een metalen voorwerp als een ring of een speld (cf. b.v. De Mulder en Rogge 1995), tenzij in grafcontexten die wijzen op een hogere sociale status. Vanaf de vroege ijzertijd komen ‘wapengraven’ voor, dus met bijgiften van wapens (cf. b.v. Van Impe en Thyssen 1979). In de late ijzertijd verdwijnt het fenomeen van de uitgestrekte urnenvelden, en zijn er minder gegevens voorradig over het begrafenisritueel (cf. overzichten in De Mulder 2008; Hiddink 2003). In plaats van ronde greppels verschijnen er nu voornamelijk vierkante greppels die vaak met elkaar verbonden zijn tot grotere enclos (overzicht in Hiddink 2003, 14-34). In plaats van deposities in urnen en kuilen lijken de crematieresten uitgestrooid op het loopvlak binnen deze enclos (Verhaert et al. 2004; Annaert et al. 2012). Opmerkelijk in deze periode zijn de bijzonder rijke ‘aristocratische’ graven, zoals b.v. het ‘vorstengraf’ van Eigenbilzen (Mariën 1981), en de grafheuvelnecropool van Wijshagen- De Rieten (Van Impe en Creemers 1991).

Bibliografie