Decanale kerk Sint-Pietersbanden, beschermd als monument bij Koninklijk Besluit van 12.04.1974.

Georiënteerde classicistische kerk met laatgotische westtoren ingeplant in het midden van het huidige Marktplein, oorspronkelijk omgeven door een ovaal kerkhof.

Historiek

Hamme kende een vrij vroege kerstening. De vermoedelijke schenking omstreeks 660 door Reinilde van Kontich, van het dorp Hamme aan de abdij van Lobbes, zal de kerstening bevorderd hebben. In de 7de-8ste eeuw stond er in Hamme vermoedelijk een houten kerkje, buiten het huidige centrum van de gemeente.

In de 9de eeuw werd een tweede kerkje gebouwd, op de plaats van het huidige kerkgebouw. In bronnen van 1135 wordt er al melding gemaakt van een stenen kerk. In een zegelbrief begiftigt de bisschop van Doornik de abdij van Lobbes met het patronaat van de kerk van het domein Hamme. Tot 1331, en zelfs nog later, stond de parochie onder toezicht van de landdeken van Waas. Dit kerkgebouw was opgetrokken in vroegromaanse stijl. In de 12de eeuw (tussen 1100 en 1199) werd de kerktoren door brand vernield. Pas in de 15de eeuw kreeg de kerk een nieuwe toren.

In 1452 werd Hamme door de Gentenaars verwoest en brandde de zuidzijde van de kerk af. In 1467 startte de wederopbouw en werd de zuidkant verbreed. Daartoe werden vijf pilaren in de kerk bijgebouwd en verkreeg de kerk een asymmetrisch grondplan. In 1578 trokken de Gentenaars opnieuw een spoor van vernieling door het Waasland. In Hamme werd de kerk belaagd en werd bijna de volledige dorpskern verwoest. In de eerste helft van de 17de eeuw was de kerk nog steeds in slechte staat als gevolg van de onlusten. Stilaan werden enkele verbeteringen en herstellingen uitgevoerd.

In 1618 werd een stenen vloer in de kerk gelegd (voorheen was er een aangestampte lemen vloer) en in 1654-1655 werd een nieuwe zijbeuk gebouwd aan de noordkant van de kerk. Deze ingrepen mochten echter niet baten, want in het begin van de 18de eeuw bleek het kerkgebouw in zodanig slechte toestand dat men besliste om de kerk af te breken en een nieuwe kerk te bouwen met behoud van de 15de-eeuwse toren. De nieuwe classicistische kerk met barokke voorgevel, gelijkend op de Sint-Ludgeriskerk van Zele van 1699, is een ontwerp van Thomas Laureys, augustijnenmonnik uit de abdij van Dendermonde. De werken werden gestart in 1740 en voltooid op 21.02.1753. De kerk werd op 16.09.1753 door bisschop van der Noot ingewijd.

In 1808 was de voorgevel in bouwvallige toestand waardoor de barokke bekroning deels afgebroken moest worden en de gevel zijn huidig uitzicht met versoberde afgeschuinde zijden en hoekpostamenten met siervaasbekroning kreeg. Een nieuw torenkruis door smid J. F. Van Haver (Hamme), werd geplaatst in 1816. In 1820 werd een groot deel van de oude kerkvloer, in baksteen, vervangen door blauwe hardsteen.

In het tweede kwart van de 19de eeuw moest de kerk omwille van plaatsgebrek voor de gelovigen uitgebreid worden. Op 22.12.1838 keurde de gemeenteraad een ontwerp van architect De Pauw (Dendermonde) goed. Dit ontwerp omvatte de verlenging van de kerk met drie traveeën aan de oostzijde, waardoor het koor, de sacristie en berging eveneens dienden heropgebouwd te worden. Tevens werden nieuwe zijdeuren in de zesde travee geplaatst en werd de weg achter de kerk mee geïntegreerd. De werken werden aangevat op 08.07.1844 en begin 1845 was het werk voltooid. In het najaar werd het hoofdaltaar door bisschop Delebecque ingewijd. Als herinnering aan de verbouwingswerken werden de namen van pastoor B. Matthys en burgemeester T. Vermeire onder de kroonlijst van het nieuwe koor aangebracht. In 1844 werd nog een stervormige vloer in verschillende Italiaanse marmersoorten in het koor gelegd door de "S.A. Marbres Belges" uit Basècles.

Met het verlengen van de kerk was de verhouding tussen de lengte van het schip en de hoogte van de toren niet meer optimaal. Aan de Gentse architect Edmond de Perre – Montigny werd in 1867 gevraagd om een ontwerp te maken voor veranderingen aan de toren. Omdat het ontwerp in neogotische stijl door het Bisdom Gent en de Provinciale Commissie der Gebouwen werd afgekeurd is de toren niet aangepast.

In 1904 werd het kerkinterieur geschilderd door R. Goethals uit Gent. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de kerktoren beschadigd en kort daarop hersteld. In 1934 werd de toren beschadigd door blikseminslag. In 1936 werd het interieur herschilderd door decoratieschilder Achiel Ysabie uit Gent. In overleg met de Sint-Lucasschool (Gent) werd beslist om de wanden in drie lagen olieverf te schilderen. Maurits Tilley uit Hamme, schilderde de Twaalf Apostelen, Jezus, Maria en vier engelen. Bij de renovatiewerken in 1979-1980 werd deze neogotische beschildering overschilderd. In 1937 werden, met toestemming van provinciaal architect Vaerwijck, de afgesleten grafzerken uit het schip verwijderd en vervangen door zwarte marmeren tegels, die met wit marmer zijn afgeboord. In 1939 werd beslist om jaarlijks een deel van het dak te vernieuwen. Door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog waren deze werken pas in 1949 voltooid. Verder nog restauratie van de glasramen in 1948 door Alberic Ysabie (Gent). Restauratie onder leiding van ingenieur architect Gaston De Brackeleir (Gent) voor het installeren van een vloerverwarming, het herstellen van de glasramen en het orgel, van de muren, het dak en de toren, uitgevoerd in 1979-1980. Een nieuwe restauratie voor de vernieuwing van de centrale verwarming, het uitvoeren van dakwerken, gevelrenovatie en herstellen van houten structuren is momenteel onder leiding van ingenieur architect S. Van der Meersch (Hamme) in voorbereiding.

Beschrijving

De plattegrond ontvouwt een driebeukige kerk van negen traveeën met ingebouwde westtoren op vierkant grondplan en koor van één travee met driezijdige sluiting, geflankeerd door een sacristie en een doopruimte; vroeger met knekelhuis achteraan. Volledig opgebouwd uit kalkzandsteen met afdekkend zadeldak en lessenaarsdaken, aansluitend onder de dakrand van het schip, koor en de bijgebouwen onder halve schilddaken (natuurleien). Daken voorzien van kleine dakkapellen met een schilddak bekroond door een goudkleurige appel.

Westgevel met centraal portaal met rondboogdeur in rechthoekige geblokte hardstenen omlijsting onder kroonlijst en bekronende grote oculus in geprofileerde hardstenen omlijsting met een druiplijst en arduinen gevelplaat, oorspronkelijk met wapenschild van de prelaat van Lobbes. Links en rechts, flankerende pilasters, oorspronkelijke steunberen van de 15de-eeuwse toren, waarop in 1870 de heiligenbeelden van Petrus en Paulus geplaatst werden. De beelden in witte kalkzandsteen zijn een ontwerp van Cornelius De Preter.

Boven de voorgevel uitstekende vierkante torengeleding met gekoppelde spitsboogvormige galmgaten onder omlopende waterlijst. Torenuurwerk aan de voorzijde in een latere fase aangebracht. Bekronende hoge ingesnoerde naaldspits met smeedijzeren kruis. Zijbeuken in de westgevel voorzien van spiegelboogvormige deuren in een vlakke en geblokte hardstenen omlijsting met sluitsteen met hartmotief en kroonlijst en steekboogvormig venster in een fijne hardstenen omlijsting met waterlijst erboven. Oorspronkelijke barokke gevelbekroning in 1808 vervangen door de huidige afgeschuinde daklijn met siervaas op de hoekpostamenten.

Zijgevels van de zijbeuken geritmeerd door vlakke kalkzandstenen pilasters waartussen grote getoogde vensters in vlakke hardstenen omlijstingen met druiplijst. Toegevoegde getoogde deur, van de jaren 1845, in rechthoekige hardstenen omlijsting aan de noord- en zuidkant. In de oostgevel van de zijbeuken is er aan weerszijden een kleine oculus. Koorapsis, sacristie en doopkapel met gelijkaardige deels getraliede vensters en geprofileerde kroonlijst. Oostgevel van de doopkapel met spiegelboogdeur in geblokte omlijsting met lekdrempel en een sluitsteen met de voorstelling van een hart; deur voorafgegaan door drie hardstenen treden.

Interieur met een sobere beschildering, maar een rijke architecturale decoratie. Schip en zijbeuken gescheiden door rondboogarcaden verrijkt met stucwerk op zuilen met achtzijdige hardstenen basis en met Dorische kapitelen. Overwelving met kruisribgewelven gescheiden door gordelbogen versierd met krullend rankwerk in stucwerk op consoles, die in de middenbeuk en het koor versierd zijn met wapenschilden van vooraanstaanden geplaatst in 1740 en in 1844. Zoals onder meer de familie Andries (oud geslacht uit Hamme), Cornelis de Man (vermoedelijk), Louis-François Verreycken (afstammeling van een voorname familie te Hamme), abdis Joanna van der Borch (abdis van de abdij van Zwijveke te Dendermonde van 1653 tot 1667), abt Theodulphe Barnabé (abt van de abdij van Lobbes van 1728 tot 1752), het kapittel van Dendermonde (tiendheffer te Hamme), François Joseph Hyacinth L’Escornet (heer van Hamme, met buitengoed in de Plezantstraat nummer 14), Adrianus Van Bogaert (pastoor, woonachtig in de Plezantstraat nummer 12), Pieter Van Overloop (eerste heer van Hamme). De ribben zijn rood geschilderd en op de gewelfvlakken in het schip en koor zijn sterren aangebracht. De gewelfvlakken boven de zijaltaren hebben een rijkere stucdecoratie met rankwerk. De vloer in de kerk is bekleed met tegels in zwarte en witte marmer (geplaatst in 1937) en veelkleurige marmersoorten in het koor (geplaatst in 1844).

De vensters in het koor en de zijbeuken zijn gevat in een geprofileerde gestucte omlijsting en zijn in het koor goudkleurig geaccentueerd. Tussen elk gebrandschilderd raam bevindt zich een glasraam met een symmetrische tekening in effen gekleurd glas, in 1904 geplaatst door Demets (Brussel). Van noord naar zuid zijn de volgende figuratieve glasramen aanwezig bekostigd door leden van de kerkfabriek, de (onder)pastoors, congregaties en vooraanstaande families met vermelding van de schenkingsdata: Heilige Carolus (1904); Heilige Antonius en Heilige Eduardus Koning (1894); Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes (1898); Heilige Barbara en Heilige Eulalia met het opschrift "Dono dedit Dominus De Kepper – Van der Donckt"; Heilige Barbara en Heilige Godelieve (1873 vervaardigd in het atelier Van der Poorten te Brugge); de Marteldood van de Heilige Julia (1871); Onze-Lieve-Vrouw Boodschap (1869); de Kroning van Maria in de Hemel (1872, in 1958 gerestaureerd door Arthur Ruys); de Aanbidding der Wijzen (1869); de Heilige Eduardus (1871); Heilige Donatus en Heilige Rochus (1873); Heilige Philippus en Heilige Jacobus de Meerdere; Heilig Hart van Jezus (1899); Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes (1899); Heilige Isidorus, Heilige Livinus en Heilige Adolf (1894); Sint-Pieter in de gevangenis (1904 vervaardigd door Demets uit Brussel); Doopsel van Christus (1904).

Mobilair. Schilderkunst: Heilige Johannes de Doper, naar een werk van Van Dijck, de 17de eeuw; Sint-Antonius eremijt; Sint-Jozef, door Jan Jozef De Loose (Zele), 1817; Martelares, door Vital Keuller omstreeks 1896; Christus verdrijft de kooplui uit de tempel, door Jan Jozef De Loose omstreeks 1824; Intrede van Jezus in Jeruzalem, door Jan Jozef De Loose omstreeks 1828; Jezus valt onder het kruis, Vlaamse school, 17de eeuw; Christus aan het kruis, door Felix van Sevenborn (Mechelen), 1617; Sint-Pieter verlost uit de kerker, kopie naar een werk van Raphaël; Heilige Moeder Anna, door Jan Jozef De Loose circa 1830; Heilige Barbara, door J. (?) Herreyns; Heilige Blasius oorspronkelijk Heilige Eligius, door Felix van Sevenborn (Mechelen), 1619; Portret van Eerwaarde Heer pastoor Velleman van Eerwaarde Heer pastoor Van Der Boenten, schilderijen in de sacristie.

Beeldhouwwerk: Processiebeeld van Onze-Lieve-Vrouw met baldakijn (bijhorend beeld van kindje Jezus in 2002 gestolen); Heilige Barbara van Nicomedië en Heilige Catharina van Alexandrië, Brabants atelier van omstreeks 1500 in laatgotische stijl waarschijnlijk afkomstig van een retabel uit de vroegere kerk; Piëta (noordelijk zijaltaar) laatgotisch houten beeld, 16de eeuw (?) met neogotische overschildering, waarschijnlijk uit de oude kerk; Heilige Rochus van Montpellier, door Hugo Beson in 1644; Heilige Georgius van Cappadoce (boven Zuidelijk zijaltaar), hout, 1627. Neogotische gepolychromeerde heiligenbeelden op sokkel, onder meer op de zuilen van het schip: Heilige Ursula van Keulen en haar gezellen; Heilige Jozef met het Kind Jezus; Ecce Homo; Heilige Wivina van Brabant; Heilige Rita van Cascia; Heilig Hart van Onze-Lieve-Vrouw; Onze-Lieve-Vrouw met Kind; Heilige Franciscus van Assisi; Heilige Theresia van Lisieux; Heilig Hart van Jezus; Heilige Antonius van Padua; Heilige Andreas Avellinus; Sint-Petrus in de banden; Heilige Johannes de Doper, Heilige Carolus Borromeus. Calvarie, geschonken door de parochianen in 1931.

Hoofdaltaar in neorenaissancestijl, door Petrus Cornelius De Pre(e)ter (Borgerhout) circa 1850; zuidelijk zijaltaar van de Heilige Petrus, barok portiekaltaar in gemarmerd hout uit 1765; noordelijk zijaltaar van Onze-Lieve-Vrouw, portiekaltaar in marmer en gepolychromeerd hout in neorenaissance stijl, van 1886.

Koorlambrisering in wit en zwart marmer en hout met zes medaillons waarin busten van Jezus Christus, Heilige Gregorius, Heilige Ambrosius, Onze-Lieve-Vrouw, Heilige Augustinus en Heilige Hieronymus zijn afgebeeld, door Petrus Cornelius De Pre(e)ter (Borgerhout) in 1856; balustrade aan hoogkoor in rococostijl met siervazen op de hoekpostamenten, midden 18de eeuw.

Kerkmeestersbanken uit 1655, met hoge eiken rugpanelen afgewerkt met pilasters met Korinthische kapitelen. Eiken lambrisering met banken, 1780, door Hieronymus Janssens. Lambriseringen in zijbeuken met ingewerkte biechtstoelen, midden 19de eeuw.

Communiebank door beeldhouwer B. Van Uytvanck (Leuven), eikenhout, 1904-1905. Tussen de vierhoekige versierde zuiltjes zijn twintig panelen aangebracht waarvan acht symbolische afbeeldingen in verband met het Sacrament des altaars.

Preekstoel in neorenaissancestijl, door Charles Verwilghen (Gent), eik, 1895; achtzijdig voetstuk in zwart marmer en beelden van de vier grote profeten uit het Oude Testament onder de kuip. De versiering van de kuip is geïnspireerd door het Nieuwe Testament. Aan de onderkant van de trap staat het opschrift: "Predikstoel/ Kerk van St. Pieter Hamme/ Ontworpen door Ch. Verwilghen, Beeldhouwer Gent/ L. Lambrechts Burgemeester/ Bureel der Kerkmeesters: Ed. Ant. Van Aelst, Pastoor/ Ben. Van Audekercke, Voorzitter/ Alph. Van Goethem, Secretaris/ Vt. Gowie, Thesorier/ 1895" ijzeren hekwerk op achtzijdig plattegrond.

Zes biechtstoelen geïntegreerd in de lambrisering van de zijbeuken, midden 19de eeuw. Eén biechtstoel met hergebruikte beeldhermen, van Heilige Maria Magdalena en Petrus, door Philips Taelboom, van 1653, afkomstig van de oude kerk.

Doopvont in gepolijst graniet, vermoedelijk uit de 16de eeuw, afkomstig uit de vroegere kerk, met een koperen deksel uit 1821, uitgevoerd door A.I. De Smet.

Orgel: vervaardigd door Fr. Le Royer, 1682, onder meer gewijzigd in 1759 door L. De la Haye en in 1772 door P. van Peteghem de Oude, vanaf 1782 door E. van Peteghem; bekroond met beelden van de Heilige Cecilia en fluitspelende engeltjes. Doksaal met balustrade door Petrus Cornelius De Pre(e)ter, 1860.

Kruisweg door Jan Jozef De Loose (Zele) en Willem Cardo, 1850.