Beschrijving

De inventaris bouwkundig erfgoed van de gemeente Bonheiden en deelgemeente Rijmenam werd gepubliceerd in 1997 in boekdeel 13n4 van de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Een inventaristeam van de Afdeling Monumenten en Landschappen binnen de Administratie Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg (AROHM) maakte de inventaris op. De optekeningsperiode ter plaatse werd gestart in de zomer 1995 en het onderzoek werd afgerond in de loop van 1997, het jaar van publicatie. De inventarisatie van bouwkundig erfgoed in Bonheiden en Rijmenam leverde 80 inventarisfiches op.

Context en doelstelling

De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in Bonheiden situeert zich in de hoogtijperiode van de grootschalige geografische inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in België. De inventaris vormde in de jaren 1990 een essentieel instrument binnen het beleid van de opeenvolgende ministers Johan Sauwens en Luc Martens. Allebei wilden ze een snelle afwerking en een actualisatie van de inventaris, om een optimaal beschermingsbeleid te kunnen voeren. Gedreven door deze beleidsvisie, publiceerden de inventaristeams in Vlaanderen in de jaren 1990 negentien boeken, dubbel zoveel als wat ze in het vorige decennium realiseerden. In de buitendienst Antwerpen waren twee inventaristeams actief, die samen zes boeken schreven in de jaren 1990. Ze sprongen daarbij in voor elkaar, werkten waar nodig verder met de veldwerkfiches van anderen, zodat alle publicaties opgevolgd werden, en nergens een te grote vertraging optrad. Tussen 1990 en 1997 zorgden ze onder meer voor de volledige inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in het arrondissement Mechelen in vier delen, 13n1 tot 13n4.

De doelstellingen van de inventarisatie in de reeks Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen bleven doorheen de hele reeks steeds dezelfde:

1. Vooreerst wil de inventaris een beschermingsinstrument zijn als uitgangspunt voor de op te stellen lijsten van te beschermen monumenten, stads- en dorpsgezichten; de verzamelde basisdocumentatie geeft immers een beter overzicht van het bestaande bouwkundig erfgoed en vergemakkelijkt elke evaluatie voor mogelijke beschermingsvoorstellen.
2. Vervolgens wil hij een gids zijn voor de architectuur van de streek.
3. Ten slotte wil hij door een eerste, verbeterbaar overzicht te geven van het bouwkundig erfgoed, een uitgangspunt vormen voor verder wetenschappelijk onderzoek.

Bij de inventarissen in het arrondissement Mechelen lezen we de nadruk op de eerste doelstelling expliciet af uit het woord vooraf van minister Luc Martens. Luc Martens was bevoegd voor monumentenzorg ten tijde van de publicatie van boekdeel 13n4 in 1997. Hij greep de publicaties die tijdens zijn legislatuur verschenen aan om zijn beleid in de verf te zetten, en systematisch de link tussen inventaris en beschermen te leggen. Vooraan in de publicatie van elk boekdeel lezen we een stand van zaken van de beschermingsdossiers in de geïnventariseerde regio en de intentie om aansluitend bij de nieuwe inventaris over te gaan tot de “spoedige bescherming” van het bouwkundig erfgoed dat op basis van de inventaris als beschermenswaardig werd geselecteerd.

Methodologie

De inventarismethodologie nam het arrondissement steeds als studiegebied voor de geografische aanpak van het onderzoek en de selectie. Door de ruimere selectiecriteria was de publicatie van de inventaris van één arrondissement per boekdeel al snel niet meer haalbaar, waardoor men vanaf 1988 overschakelde naar kieskantons. De schaal van een kanton garandeert een nog voldoende ruime geografische en historische samenhang. Dat deed men ook voor het arrondissement Mechelen, waarvoor vier boekdelen werden voorzien. Boekdeel 13n4 behandelde twee kantons, het kanton Duffel en het kanton Heist-op-den-Berg. Het kanton Duffel bevat de gemeenten Bonheiden, Duffel en Sint-Katelijne-Waver. Het kanton Heist-op-den-Berg bespreekt behalve Heist-op-den-Berg ook Nijlen en Putte.

De werkwijze bij het opstellen van de inventaris van de zes gemeenten in boekdeel 13n4 volgt de basisprincipes van de inventarismethodologie van het inventarisproject Bouwen door de eeuwen heen. Veldwerk ter plaatse is de basis voor de evaluatie en de selectie van het bouwkundig erfgoed. Registratie van de visuele waarnemingen ter plaatse op een veldwerkfiche en fotografische opnames vullen elkaar aan. Van belang hierbij is dat men steeds registreert vanop de openbare weg. Het onderzoek van de interieurs bleef in de standaard methodologie beperkt tot kerken en een aantal openbare gebouwen. Waar interieurelementen bekend waren door de vermelding in literatuur, werden die wel meegenomen. Het inventaristeam ging voor de inventaris van boekdeel 13n4 actief op zoek naar contacten om van de belangrijkste panden het interieur te kunnen bezoeken. In de verantwoording van de publicatie bedankten de auteurs expliciet “de talrijke eigenaars die ons welwillend hun medewerking verleenden”.

Om de belangrijkste gebouwen in hun context te situeren en eventueel hun vroegere functie en evolutie te belichten, consulteerde men standaard enkel de voornaamste bibliografische en archivalische bronnen. Omwille van tijdsefficiëntie behoorde een systematische consultatie van niet-gepubliceerd archiefmateriaal nooit tot de methodologie van het project Bouwen door de eeuwen heen. De Antwerpse onderzoekers onderscheidden zich vanaf begin jaren 1990 door een systematisch onderzoek van de niet-uitgegeven archiefstukken voor alle gemeenten en alle types erfgoed. Sinds de inventarissen van de binnensteden van Antwerpen en Gent was archiefonderzoek deel gaan uitmaken van de methodologie voor historische steden. De Antwerpse teams zorgde ook in landelijke gemeenten voor een evenwaardige, concrete, precieze datering van het erfgoed op basis van bouwtoelatingen, die ze bij alle gemeentelijke diensten gingen opzoeken. De archieven van de Provinciale Commissie voor Monumenten en Landschappen (PCML), toen bewaard in het Provinciaal Archief, vormden een bron waarmee ze openbare gebouwen documenteerden. Daarenboven introduceerden deze onderzoekers het onderzoek van mutatieregisters en schetsen van het kadaster, waarmee ze een zeer betrouwbare terminus ante quem aanleveren voor alle bebouwing na circa 1831. In het woord vooraf van boekdeel 13n4 besteedde minister Martens aandacht aan de consultatie van mondelinge bronnen: de medewerking van bewoners, eigenaars, plaatselijke kringen en specialisten om de representativiteit en authenticiteit te staven, maakte vanaf dit boekdeel formeel deel uit van hun methodologie.

De beschrijving van het erfgoed gebeurde volgens het stramien uit de inventarismethodologie. Die beschrijvingen werden, mee evoluerend met de professionalisering van de monumentenzorg, steeds uitgebreider en gespecialiseerder. Bij de eerste inventarissen maakte men de beschrijving op basis van een visuele evaluatie en screening van het erfgoed ter plaatse. Vanaf de jaren 1990 vulde men dat aan met onderzoek van beschikbare literatuur en archiefonderzoek, waarbij het onderzoek in het archief van het kadaster steeds systematischer werd uitgevoerd. Deze bouwhistorische achtergrondinformatie kon de gebouwen in hun context situeren, hun vroegere functie en evolutie belichten, en op die manier de erfgoedwaarde extra motiveren. Deze contextuele aanpak resulteerde in langere beschrijvingen per gebouw of constructie, en leidde ook tot de introductie van beschrijvingen van straatbeelden en (deel)gemeente-inleidingen. Bij het begin van elk boekdeel legde een algemene inleiding het verband tussen het bouwkundig erfgoed en de geografische, landschappelijke en historische en stedenbouwkundige omgeving en evolutie.

Bij boekdeel 13n4 maakte men een uitgebreide algemene inleiding voor de inventaris bouwkundig erfgoed van de kantons Duffel en Heist-op-den-Berg. De gemeente Bonheiden kreeg, net als de andere gemeenten, ook een gemeente-inleiding.

Waarden en criteria voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed

Men selecteerde panden en constructies binnen de afgebakende geografische context steeds omwille van de op dat moment geldende erfgoedwaarden, vermeld in de wetgeving. De inventarisatie van het bouwkundig erfgoed in deze twee kantons gebeurde in 1995-1997. Men gebruikte bij de inventarisatie de criteria opgenomen in het decreet van 3 maart 1976 en gewijzigd bij decreet van 22 februari 1995. Vanaf 1976 werd bouwkundig erfgoed geselecteerd op basis van de artistieke, wetenschappelijke, historische, volkskundige, industrieel-archeologische of andere sociaal-culturele waarde, wat een zeer ruime interpretatie van de definitie van bouwkundig erfgoed mogelijk maakte. Er was grote aandacht voor straatbeelden en ensembles; naast religieuze, burgerlijke en industriële gebouwen selecteert men een ruim aantal doorsneewoningen en -constructies, representatief voor de basisbebouwing van een bepaalde gemeente of streek. Kleinere bouwkundige elementen, zoals straatmeubilair, kregen systematisch hun plaats in de inventarissen. Meestal heeft een geselecteerd inventarisobject niet één bepaalde erfgoedwaarde, maar gaat het om een wisselwerking tussen meerdere waarden.

Een ander belangrijk aspect bij de selectie dat het decreet van 1976 genereerde, was het achterwege laten van de chronologische limiet. In principe bestond er sindsdien geen chronologische limiet meer voor opname in de inventarissen. In praktijk pasten de inventaristeam deze weggevallen limiet voor de meeste inventarissen met schroom toe. In de meeste gemeenten is er amper erfgoed geselecteerd jonger dan 1940.

Bij de selectie van bouwkundig erfgoed hield men rekening met volgende criteria: de zeldzaamheid, de herkenbaarheid, de authenticiteit, de representativiteit, de ensemblewaarde en de contextwaarde.

Deze waarden en criteria worden niet afzonderlijk beschouwd. Het is de globale beoordeling die het uitgangspunt vormt voor de evaluatie. Voor opname in de inventaris van het bouwkundig erfgoed dienen de waarden en criteria afgetoetst te worden binnen het geografische kader van het inventarisproject. Met andere woorden: de opname van een gebouw of object in de inventaris wordt nooit object per object besloten, maar steeds in het kader van de erfgoedwaarde-afweging van een groep van gebouwen of objecten per regio en/of per type.

Hoewel de inventaris van de kantons Duffel en Heist-op-den-Berg formeel in een apart boekdeel is gepubliceerd in de publicatiereeks, gebruikte het inventaristeam bij de selectie van het erfgoed de inventarisgegevens uit de toen lopende inventarisprojecten in het volledige arrondissement, om een weloverwogen en ruim selectiekader te creëren. De conclusies van deze evaluatie, tegen een landschappelijke en historische achtergrond, werden beschreven in de inleiding van de kantons Duffel en Heist-op-den-Berg. Men typeert het aanwezige bouwkundig erfgoed als eerder bescheiden en streekeigen, gemarkeerd door talrijke langgestrekte hoeves en woonstalhuizen. Eerder uitzonderlijk zijn de grote hoeves en schuren, en de historische landhuizen. De kerkelijke en militaire architectuur in deze kantons werd door de onderzoekers getypeerd als het lokale niveau overstijgend.

Inventaris bouwkundig erfgoed in Bonheiden

Op basis van deze waarden en criteria selecteerde het inventaristeam in 1995-1997 in Bonheiden en Rijmenam 80 panden en constructies met erfgoedwaarde voor opname in de inventaris bouwkundig erfgoed. De inventaris van Bonheiden telt 44 objecten, in Rijmenam werden 36 panden en constructies opgenomen. De inventaris geeft een beeld van klassiek opgebouwde woonkernen rondom de parochiekerk met pastorie, waarin de bebouwing hoofdzakelijk bestaat uit eenvoudige 19de- en 20ste-eeuwse bebouwing. Daarbinnen kregen de representatieve gebouwen die een gemeenschap vormen, hun plek in de inventaris zoals de scholen en het gemeentehuis. Het inventaristeam registreerde behalve de traditionele 19de-eeuwse bakstenen dorpswoningen en neoclassicistische burgerhuizen, ook woningen die typerend zijn voor de diverse bouwperiodes in de 20ste eeuw. Zo zijn er een aantal interbellumwoningen in vooruitstrevende, aan de art deco of aan het modernisme gelinkte vormgeving. Recente architectuur is vertegenwoordigd met de abdij van Bethlehem, een kerk en een watertoren. Klein erfgoed is vertegenwoordigd met onder meer kapellen, een grenspaal en een schandpaal.

Specifiek voor Bonheiden is het imposante kasteel Zellaer te Bonheiden, een pseudo-middeleeuwse waterburcht van 1885 met een omringend, bosrijk park. Ook het kasteel van Befferhof en het kasteel Berentrode vormen inventarisobjecten met hoge erfgoedwaarde. Gelinkt aan de ligging en de heide, is het sanatorium, waarvan enkel de kapel uit de jaren 1930 niet werd vervangen door nieuwbouw. Voorts enkele verspreide, soms omgrachte, oudere hoeven, onder meer Blijdenberghoeve, Dorsthoeve, Vredesteinhoeve, Kleine en Nieuwe Krankhoeve, Mispeldonkhoeve, Hottentothoeve, Kleine Kathoef... Veel van de kleinere boerderijtjes, typerend voor de armere landbouwgrond in Bonheiden, hebben een inplanting die teruggaat tot de 18de of 19de eeuw.

Rijmenam wordt getypeerd door een duidelijk driehoekige dorpsplein met de hoger gelegen Sint-Martinuskerk. In het zuiden verbindt de Hollakenbaan het centrum, via een Dijle-overgang met het omgrachte "Hollakenhof". Het nagenoeg vlakke landschap wordt gekarakteriseerd door verspreide dennenbossen met inplanting van riante villawijken vanaf het tweede kwart van de 20ste eeuw, afgewisseld met landbouwzones met schaars verspreide hoeven. Opvallend is dat binnen die recente woonwijken geen bouwkundig erfgoed werd geselecteerd. Ook het vrij groot aantal bunkers, deel uitmaken van de KW-linie van 1939-1940, worden wel vermeld in de inleiding van de deelgemeente en het kanton, maar kregen geen eigen fiche in de inventaris. De bunkers van de KW-linie Antwerpen werden pas in 2015 toegevoegd aan de inventaris bouwkundig erfgoed.